Fagai ya'ia da'ö sambua halöŵö nilau niha ba wangalui gi'a ba nidanö mangoguna'ö fakake nifazökhira. Fagai andre ba tola möi fangalui ba zangodödö ya'ia.

Niha si fagai ba nidanö sambua irigasi ba Filipina

Fakake ni'oguna'ö bulö'ö

Na möi fagai, ba so matoha'uga fakake soguna la'ohe ngawalö zoguna. Simane: gai, naha gahulua, lakhö, ba soguna ma balazo zifagai. He na no oya zoguna na möi gagal ba nasi, ba na lö tundrahara, ba tebai mofanö ba wagaisa, hatö'i na fagai ba mbewe nidanö ma zui ba mbewe nasi lö moguna dundraha ba da'ö. Duho si'oföna sibai ba halöŵö wagaisa andre, ya'ia dundraha. Ba danö niha lö hadöi nasa samake fakake sabölö baga ba wagaisa, tenga simane ni ilada ba mbanua tanöbö'ö.

fakake si to'ölö na fagai ba nungo nidanö bulö'ö

Na möi fagai ba danö niha, fakake sito'ölö simane, gai ma mata gai, behu, lewuö sitola la böbö khönia zinali gai ba da'ö labali'ö so döni tali gai. So göi gai nibe'e ledo (pengapung) si tobali tandra ilaila na isöbi gai i'a. Baero zinali gai, behu ba mata gai, silö tola lö lahenagö ya'ia da'ö lakhö, tola manö la'alui ba ngöfi nidanö hezo fagai niha, me elewazi tola göi möi lakhö na fagai ba nidanö tenga ba nasi.

fakake si to'ölö na fagai ba nasi bulö'ö

Simane si no lasura moroi yaŵa, wa tundraha ba fao khönia galukha no tobali tuho wakake silö tola lö'ö la'a'asogö namöi fagai banasi. Baero da'ö ba simane si no ta'ila sa'ae, fakake sito'ölö ya'ia da'ö : gai ma mata gai, behu, lakhö, ba fakake tanö bö'ö sitobali tolo-tolo na alua hada-hadaia ba dalu nasi.

Lakhö gi'a bulö'ö

Na fagai niha, ba lakhö zi lö tola lö'ö la'ohe ba wagaisa. Si to'ölö si no la falua ba wagaisa, lakhö gai la'alui simane eleŵazi (na fagai ba nidanö side-ide ma ba tabe gi'a), na ba nasi, ba lakhö simane uro, ba i'a sigide-ide.

Ngawalö gi'a bulö'ö

Si fagai, tenga ha asala möi ba nasi, hiza sifagai göi so khönia wangi'ila inötö si sökhi ba wagaisa si no itema khö ndra amania sagatua moroi khönia. Inötö silö tola lö'ö i'ila ya'ia da'ö, hauga wa alawa mbawa ba dalu mbanua, so nifotöi tesa'a, akhömita, (tenga baŵa so balau, obalau mbaŵa) börö ba wamaigi hadia mo bade ma lö'ö. Ba danö niha so nifotöi i'a sauri. I'a sauri andre, i'a samena lagaini ira niha sifagai, ba la amawa. So wöli gi'a andrö ia ni'ölinia la kaoni ma latötöi döinia i'a sauri, I'a sauri tenga ngawalö döi gi'a, fefu gi'a sibohou la gaini ba la'amawa, da'ö niwa'ö i'a sa'uri. Na ngawalö nia, so : i'a hambu-hambu, i'a hiu, i'a toda, i'a buru lewua, ono hambu-hambu, kalökö, mugu, uro, hambae, ba tanö bö'ö nia.

I'a ni'unagö bulö'ö

Moroi ba wagaisa ndra so halöŵö ba nasi, ba ahulua ma i'a si no lagaini, so ni amawa, so ni'oguna'ö labali'ö diwo, ba so göi ni'unagö. Simane ba mbanua ba Nias Utara, ba no sambua bagia ni odödögö wamareta ba wamohi'a dödö nono mbanua ba wangodödögö halöŵö wangalui i'a andre. Ba hiza ba Nias Utara andre no so gi'a ni'unagö ba no tola la'öli niha ba naha gowöliŵa, simane ba harimbale, fasa, ba tanöbö'önia.[1]

Sifakhai ba wagaisa bulö'ö

Fagai, ya'ia sa'ae si no tefatunö moroi yaŵa ba zura andre, wa sifagai, ha sambua dani nia ba nasi, ya'ia da'ö wangalui i'a. Ba so göi zangulia i'a lö lafake simane tundraha, ya'ira möi ba luaha (falukhasa nidanö ba asi) ba ni'ohera ya'ia da'ö diala, ndriala,fadiala ba nano larugi luaha ba lafazaumba ndriala ra ba amena ladöni yawa. Na fadiala lö moguna lakhö. Aefe da'ö so göi nifotöi mangembua, embua, fakake wanga'i i'a da'a fagölö-gölö mangoguna'ö u'ö. Fa'afabö'ö nia ha ba wamalua. Diala, ndriala, fadiala fake döla-döla, zololohe gu'ö ma neti, na embua, lö fake döla-döla, lala wamake ya'ia, nifazumba ba naha somasi lafa'u'u gi'a. Baero lala wanga'i, he fangembua ma fadiala, so göi zamalua nifotöi fatufa. Fatufa andre, ba wanga'i uro, ba i'a sigide-ide ba mbewe ngöfi nidanö ma asi. Aefa da'ö so göi zolau ma samalua fatuwa, famönö, mamönö. Da'a nilau ba nidanö tengan ba nasi.

Fagai ba Danö Niha bulö'ö

Ba Danö Niha, fagai tenga ha ba nidanö sebua, niha sifagai la khamö nasa sabakha ba sebolo ba wangalui i'a. Fagai andre, ba oya zoguna tanö bö'ö zi lö tola lö'ö la henagö, simane, gai, lakhö, batanö bö'ö nia.Niha si fagai ba danö niha, ba ato sibai zino mangalui i'a sebua böli tenga sa'ae ha i'a si to'ölö la gaini. Si fagai ba danö niha sito'ölönia ya'ira si so ma sahatö bangai nasi. Na si so ba hili, ya'ira to'ölö mamili wangalui soguna ero ma'ökhö simane, mangai (mogai) gitö, molaza, mananö sinanö, mo'urifö simane: manguri bawi, manu, bebe, sogöi zangahaogö tabe gi'a, ba halöŵö si so fa'onekhe ba danga simane: fatuka, fa beke kureta faoma hondra, so göi wagaŵe ba tanöbö'ö sitola möi fangalui.[2]

Umbu bulö'ö

  1. Kabar Nias (6 April 2018)."Nias Utara Serius Kelola Sektor Perikanan dan Kelautan" KERJA SAMA IPB-PEMKAB NIAS UTARA
  2. Zendratö,Indra J(18 Juni 2019). "Nelayan di Nias Beralih Tangkap Ikan Eksport, Ikan Dipasaran Menjadi Langka". RRI.Co.Id