Kueni
Kuweni, Mangifera odorata
Kaduhejo, Pandeglang, Banten
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
Divisi:
Kelas:
Order:
Famili:
Genus:
Spesies:
M. × odorata
(M. indica ×
M. foetida
)
Nama binomial
Mangifera × odorata

Kueni ma ba li Indonesia si no la sura ba Wikipedia Indonesia ya'ia da'ö Kuweni makuŵini (Mangifera × odorata) ba li niha asese lasura kueni sambua zinumbua ni'odödögö latanö, ba auri sibai ia ba Danö Niha sambua ngafu ba maga sifahatö ba hambaŵa ma ba li Indonesia ya'ia da'ö bacang. Sinumbua da'a buania amuhua sibai ba nagole mbuania lö abe'e sibai. Na lafaedogu ia ba mbua hambaŵa, kueni andre fasösö ma'ifu nagolenia. Hulö tola laŵa'ö ia kueni andre so'ia ba gotalua hambaŵa faoma maga. Molo'ö ndra ere wangi'ila wa kueni andre sambua zinumbua sauri börö wa'afaruka ba zi tenga sambua ngawalö, ma latötöi ia, fozu wa'aorudu zi dombua nga'ötö ma ba li wa'atua-tua lamane hibrida ba lahaogö la'osisi'ö ba no lahalö manö gangetula wa kueni andre, moroi ba wa'orudu hambaŵa faoma maga.[1]

Kueni andre, ba oya wogaoninia ba mbanua bö'ö misa simane: kweni, asam membacang, macang, lekup ba li Melayu; kuwini, ambacang, embacang, lakuik ba li Minangkabau; kuweni, kebembem ba li Betawi; kaweni, kawini, bembem ba li Sunda; kaweni, kuweni, kweni ba li Jawa; kabeni, beni, bine, pao kabine ba li Madura; pao kaeni ba li Pulau Sapudi; kuwini ba li Banjar; weni ba li Bali; mangga kuini ba li Sulawesi Utara; kuini, guin, koini, kowini, koine, guawe stinki, sitingki, hitingki ba li Maluku].[2]

Ba mbanua Sabah latötöi faoma ngawua wehede; huani ma wani, na ba Filipina töinia; huani, uani ma juani.[3]

Famotokhi ma Pemerian bulö'ö

 
Gambara Kueni

Töla kueni lö alaŵa sibai ma tola lamane öna-öna wa'alaŵania, so ba zi 10-15 (lö oya zogamö 20 mete). Tölania adölö-dölö, ba owulo-owulo ofeta mbörö ndraha. Na tekhoi atö dölania, ba möi baero gitö nifotöi terpentin, ba mböröta gitönia andre hulö nidanö ba idugu ara la'a-la'ania ahatö aitö ma cokelat kehitaman. Hiza gitönia andre na göna ba guli niha, ba ali-ali.

Bulu kueni aganau ba ha fasambua misa ia, 12-35 x 4-10 seti, ba bude-bude mbulunia agatarö-tarö, mo hakhi ba zi 3–7 seti börö hakhi mbulunia andre esolo ma'ifu. Bulunia abe'e, hulö zi so uo misa ia.

Ba Malai nibali'ö Karangan bunga la fohili-hili simane piramida ba mbalö ndraha, 15–50 seti wa'anaunia, ba la'oya'ö khönia mbowo mbunga misa khönia. Bunga fa'oya si 5 (-6), fa'ebolonia ba zi 6 mili, samuhua. Kelopak sowulo-wulo simane adulo, soyo soraidö-raidö ma merah coklat mazui sowuge'e ma kehijauan, 3–4 mili wa'anaunia; bulu so takula ma daun mahkota simane lanset, 5-6 x 1,2–2 mili, börönia aruzö-ruzö faoma balö soyo simane samba. Hakhi sari fa'anaunia so ba zi 5 mili faoma hakhi putik 3–5 mili.

Fangoguna'ö ma Kegunaan bulö'ö

 

Simane maga, kueni asese latanö ia tenga ba kabu, hiza tola ba newali. Sambua zinanö ni'odödögö latanö ba labaloi wowuania. Kueni andre, tenga sa'ae sawena la'ila niha, hewisa wa'omuhua mbuania na no asoso. Hiza, mbua kueni andre, na no asoso, ba labe'e ia ba meza sitobali bua fa'asökhi sifao idanö nibadu nifaolagö ba dome. Fa'asökhi mbua kueni, tebalazigö moroi ba danömönia (kultivar), na tanömönia oya zobou, hiza kueni da'ö dania na mowua ia, ba buania oi ogobou.

Fangoguna'ö tanöbö'ö moroi ba kueni andre, ya'ia da'ö; hunönia labali'ö hamo, labali'ö famalala gö simane dodol. Tenga hada'ö, uli kdöla kueni tola göi tobali famaruka dalu-dalu mbanua (obat tradisional).

Böröta Kueni ma Asal-usul dan penyebaran bulö'ö

Kueni andre tenga sauri ba gatua. Börö da'ö, ira ere wa'atua-tua la'osara'ö dödöra wanguma'ö, wa kueni andre no sauri moroi ba wa'afaruka maga faoma hambaŵa. Molo'ö famareso si no lafalua ira Kiew dkk.[4] sifao tödö ba wurugö wamareso da'e.

Kueni andre, ba no oya latanö ia ba Sumatra, Jawa, Kalimantan, Semenanjung Malaya faoma Filipina fetaro tanö raya. Baero da'ö, no la'ila göi wa no latanö ba Vietnam, Guam, faoma Kepulauan Christmas. Hewa'ae simane da'ö, fananö kueni ba lö nasa nifalua ba ngafu soya.

Kueni andre, auri ba danö silö alaŵa sibai, so ba wa'alaŵa moroi ba dete nasi ya'ia da'ö ba zi 1.000 mete Tanö si sökhi sauri ia ya'ia da'ö soya atoru deu ba zi döfi, irege kueni andre tola fangali maga sauri ba danö sabe'e. Kueni, na latanö ia, moroi ba hunö.

Umbu bulö'ö

 
Famaedo mbua Hambaŵa (tanö ba dakera) faoma kueni (gambara ba gambölö)
  1. "Kiew, R, L.L. Teo, Y.Y. Gan. 2003. Assessment of the hybrid status of some Malesian plants using Amplified Fragment Length Polymorphism. Telopea 10:225-233". Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2007-02-20. Mufaigi me 2007-02-20. 
  2. Heyne, K. 1987. Tumbuhan Berguna Indonesia, jil. 2. Yay. Sarana Wana Jaya, Jakarta. Hal. 1222.
  3. Verheij, E.W.M. dan R.E. Coronel (eds.). 1997. Sumber Daya Nabati Asia Tenggara 2: Buah-buahan yang dapat dimakan. PROSEA – Gramedia. Jakarta. ISBN 979-511-672-2. Hal. 275-278.
  4. "Kiew et al. 2003. Assessment of the hybrid status of some Malesian plants using Amplified Fragment Length Polymorphism. Telopea 10:225-233" (PDF). Diarsipkan (PDF) moroi ba versi asli baŵa 2006-09-12. Mufaigi me 2006-09-12. 

Khai-khai Baero bulö'ö