Sifabö'ö ba gotalua wamulö'ö "Astronomi"

Konten dihapus Konten ditambahkan
Tidak ada ringkasan suntingan
mangehaogö nösi
Tag: suntingan sumber
Khoi-khoi 1
[[Berkas:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg|jmpl|375px|Simane oroma '''galaksi bimasakti''' si so bakha luo ba tanö si so ya'ita nifaigi moroi ba Observatorium Paranal, [[Chile]], sambua nahia wangosisiwangosili banua si yaŵa (ma baerolangi) nifotöi ''observatorium''.]]
 
'''Astronomi''' no sambua mbolo famahaö ma ''ilmu'' sangosisisangosili fefu hadia ia zi so ba mbanua si yaŵa (ma baerolangi). Ba da'ö faböbö fefu mbotoŵa samasui luo nifotöi ''planet''<ref>''Planet'' eluahania botoŵa basi mbanuaso si yaŵabaerolangi samasu-masui sambua döfi simane luo. Fehede ''planet'' tehalö moroi ba Li Yunani ''planetes'', eluahania sanörö-nörö.</ref> simane [[Merkurius]], [[Venus]], [[Mars]], btn. fao ba da'ö [[Tanö]] si so niha. Baero planet so göi [[luo]] ba [[döfi]], heŵa'ae luo samösa sindruhunia no döfi.
 
Angowuloa fefu ndröfi si fahatö si no fa'ohe fefu börö wondröni nifotöi ''gravitasi'' lafotöi ''galaksi''. Galaksi si so ya'ita andre lafotöi ''bimasakti'' ba li Indonesia, bahiza ba li bö'ö latötöi ''lala safönu idanö zusu'' (li Inggris [[w:Milky Way|The Milky Way]], li Jerman [[w:de:Milchstrasse|Die Milchstrasse]]), börö me oroma ia hulö lala safönu haga safusi simane idanö susu (faigi foto galaksi bimasakti ba nga'örö andre).
Khoi-khoi 7
Fangosisi astronomi no tefalua i'otarai ngahönö fakhe me föna, ba hiza börö ''teknologi'' si so iada'a abölö aoha khö niha mane ma'ökhö wangosisi fefu ngawalö ndröfi ba zi sambua galaksi.
 
Baero ''observatorium'' (fakake sebua ba wangosisigöwangosiligö banua si yaŵabaerolangi, li Indonesia ''teropong'') si no mufazökhi ba zi ha'uga nahia ba gulidanö, no göi mufatenge oya wakake wangosisi mbanua siwangosili yaŵabaerolangi nifotöi ''satelit'' sohörö-hörögö planet ma zui ndröfi.
 
Baero satelit ba so göi göfa sihombo mbanua si yaŵabaerolangi (li Indonesia ''wahana luar angkasa'') si no mufatenge ba luo, baŵa ba [[Mars]] ba tanö bö'önia. Me Desember 2021 irugi luo "Parker Solar Probe", sambua botoŵa nifatenge [[NASA]] ba luo.<ref>[https://www.nasa.gov/feature/goddard/2021/nasa-enters-the-solar-atmosphere-for-the-first-time-bringing-new-discoveries ''NASA Enters the Solar Atmosphere for the First Time, Bringing New Discoveries''], nasa.gov (14/12/2021), mufaigi me 28/2/2022. {{-en-}}</ref>
 
Börö me no oi aröu sibai ngawalö ni'osili andrö ba mbanua si yaŵabaerolangi, lö lala wangosisi ya'ia simane si to'ölö mufalua ba danö. Börö da'ö metode nifalua ndra ere astronomi, lafazökhi ua nifotöi teori. Ba lahaogö wamareso teori andre irege aro sa'ae ia.
 
Awena molo'ö teori andrö la'omböi göfa sihombo mbanua si yaŵabaerolangi ba lafatenge, simane me lafatenge [[Apollo 11]] ba mbaŵa me döfi 1969. Bakha ba Apollo 11 andre so [[Neil Amstrong]], Edwin Aldrin ba Michael Collins, irege tobali ira niha si föföna sibai manguhundragö mbaŵa me 21 Yuli 1969.<ref>[https://www.rmg.co.uk/stories/topics/apollo-11-crew ''Apollo 11 crew'']</ref>
 
[[Berkas:Planets2013 nia.svg|jmpl|375px|Fefu planet samasui luo molo'ö wetaronia. Merkurius no planet sabölö ahatö ba luo, ba Neptunus fondrege aröu. Tanö so ba gotalua Venus ba Mars. Fa'ebua sambua planet molo'ö famaedogönia ba planet bö'ö.]]
Khoi-khoi 21
Fangosisi astronomi no lalau niha i'otarai me föna, he ba Asia (ira niha Mesopotamia ba Fenisia) ba simanö göi ba Eropa (niha Yunani).
 
Fangi'ila ba geometri moguna sibai ba wondrou'ö fangosisifangosilimbanua si yaŵabaerolangi. Niha Yunani Eratosthenes ba Aristachus la'oguna'ö wangi'ilara ba geometri ba wanu'a ulidanö.
 
Bakha ba mbukunia sotöi "Almagest" isura Claudius Ptolemy wa tanö si so ya'ita andre no fusö galaksi bimasakti (lafotöi ia ''teori geosentris''), eluahania luo, planet ba ndröfi oi mamasu-masui danö. Teori andre fatema ba niha no töra sambua ngahönö fakhe wa'ara.