Sifabö'ö ba gotalua wamulö'ö "Lahia"

Konten dihapus Konten ditambahkan
←Membuat halaman berisi '''Sura ba da'a wurugö nösi zura'' {{infobox spesies}} '''Lahia''' ma fanötöi ba li Indonesia lamane '''Jahe''' (''Zingiber officinale''), ya’ia da’ö sinumbu...'
 
Tidak ada ringkasan suntingan
Khoi-khoi 7
Lahia no lafaogö ia ba gangolifa ma suku Zingiberaceae (temu-temuan). Töinia ba wamaha’ö ba zekola ma Nama ilmiah nifatörö namada William Roxburgh ihalö moroi ba wehede [[Yunani]] ya’ia da’ö : ''zingiberi'', na moroi ba [[Bahasa Sanskerta]], latötöi ia ya’ia da’ö : ''singaberi''.
 
== Waö-waö (''Sejarah'') ==
Lahia andre na molo’ö si no la sura ira samareso sinumbua da’a, hulö na moroi ba danö [[India]]. Hiza so göi zanguma’ö wa lahia moroi ba danö [[Republik Rakyat Tiongkok Selatan]]. Na moroi ba danö India, lahia no la’ohe sitobali amawaö ya’ira niha India ofeta ba [[Asia Tenggara]], Tiongkok, [[Jepang]], irugi [[Timur Tengah]]. Aefa da’ö me ba ginötö zazaha kolonialisme, lahia no mame’e fa’aukhu mboto niha ba fa’akhulada ba ngawalö gö, lö tokea niha na lahia andre sambua mbua zinumbua ba danö si no la’oguna’ö ba tehöngö ia ba danö [[Eropa]].
 
== Fangi’ila Sinumbua ba lala wa’aurinia (''Botani dan sistematika'') ==
Lahia (Zingiber officinale Rosc.) sambua sinumbua sifao ba gangolifa ngafu ''Zingiberaceae''. Töi ''Zingiber'' lahalö moroi ba wehede Sanskerta ya’ia da’ö “singabera” (Rosengarten 1973) ba li Yunani “Zingiberi” (Purseglove et al. 1981) nifo’eluahara ya’ia da’ö tandru (tanduk), börö na lafaigi lahia andre hulö dandru mböhö. Officinale moroi ba wehede latin (officina) si no la’oguna’ö gamaudu ba farmasi ma ba pengobatan (Janson 1981).
 
Khoi-khoi 30
Bowo lahia ebua ia tou ba danö ba wa’ania, fa’anau 3,5 ofeta 5 cm fa’ebolo so ba zi 1,5 ofeta 1,75 cm. Börö mbowo (Gagang bunga bersisik) so ba zi 5 ofeta 7 ngawua. Bowo sola’a-la’a sowuge’e a ruzö-ruzö. Bewe mbowo (Bibir bunga) ba kepala putik ungu. Tangkai putik fa’oyania dombua.
 
== Fangahaogö faoma famawa (''Pengolahan dan pemasaran'') ==
Lahia (Rimpang jahe), si’oföna sibai tuho zi no la halo nösinia ba wa’awuyu, lö fataha, tebai ni’irö’ö ara ba nahia. Börö da’ö, moguna alio la’ehaogö ma labali’ö ia aya-aya soguna ba niha, simane labe’e ba gö ni’a. Na’omasi niha lahia andrö mo zökhi lafarou ena’ö labaloi wa’atua böi ba wa’awuyu.
 
Khoi-khoi 59
Lahia andre, tumbu ba danö satabö faoma tobönö khönia nidanö. Moguna khönia deu so ba zi 2500 ofeta 3000 mm ero döfi, ba fa’abasö-basö so ba zi 80% faoma tanö sabasö-basö ma la wa’ö ia PH 5,5 irugi 7,0 ba lafaigi zi so khönia misa simane hara salawa (hara tinggi). Si lö tola lö’ö lafaigi, wa nahia ma tanö hezo lahia latanö, böi irege so nidanö si lö mangele.
 
== Ngawalö (''Varietas'') ==
So tölu ngawalö lahia si no la’ila dozi niha si tesöndra ba fasa ma ba harimbale, ya’ia da’ö:
=== Lahia gaza (Jahe gajah/jahe badak) ===