Sifabö'ö ba gotalua wamulö'ö "Lahia"

Konten dihapus Konten ditambahkan
Tidak ada ringkasan suntingan
Khoi-khoi 3
{{infobox spesies}}
 
'''Lahia''' ma fanötöi ba li Indonesia lamane '''Jahe''' (''Zingiber officinale''), ya’ia da’ö sinumbua sauri badanö sifao ba gangolifa faramasa ba nahawunahanawu ba no göi labali’ö ia famaruka dalu-dalu. Na lafaigi lahia andre, hulö fagölö ia duturu kahe sebua, hiza ia mangebolo ia bangai itaria tumbu nösinia bangainia. Rasonia böi sofu sa’ae hulö fagölö ira ya’i lada ma’ifutö fa’afabö’öra ba raso ba dölötölö irugi aukhu. Raso da’a khönia nifangamöi nifotöi senyawa keton sotöi [[zingeron]].
 
Lahia no lafaogö ia ba gangolifa ma suku Zingiberaceae (temu-temuan). Töinia ba wamaha’ö ba zekola ma Nama ilmiah nifatörö namada William Roxburgh ihalö moroi ba wehede [[Yunani]] ya’ia da’ö : ''zingiberi'', na moroi ba [[Bahasa Sanskerta]], latötöi ia ya’ia da’ö : ''singaberi''.
Khoi-khoi 13
Lahia (Zingiber officinale Rosc.) sambua sinumbua sifao ba gangolifa ngafu ''Zingiberaceae''. Töi ''Zingiber'' lahalö moroi ba wehede Sanskerta ya’ia da’ö “singabera” (Rosengarten 1973) ba li Yunani “Zingiberi” (Purseglove et al. 1981) nifo’eluahara ya’ia da’ö tandru (tanduk), börö na lafaigi lahia andre hulö dandru mböhö. Officinale moroi ba wehede latin (officina) si no la’oguna’ö gamaudu ba farmasi ma ba pengobatan (Janson 1981).
 
Lahia no la’ila niha sato ba li Hagöri (Inggris) ya’ia da’ö ginger ma so göi zanötöi ya’ia garden ginger. Töi ginger tefa’aso moroi ba ngawua wehede ba li Prancis: ''gingembre'', na ba li hagörö sabölö ara ma tola lawa’ölaŵa’ö ia fehede meföna ya’ia da’ö: ''gingifere'', Latin: ''ginginer,'' Yunani (''Greek''): zingiberis (''ζιγγίβερις''). Hiza, fehede sindruhu moroi ''zingiber'' tewöwöi moroi ba li Tamil inji ver. Fanötöi ba wetaro ba wamahaö sinumbua (Istilah botani) niwaöniŵaö ba wa’a na ba wehede Tamil ya’ia da’ö ver, börö da’ö na akar inji ya’ia da’ö latötöi inji ver.
 
Ba danö Indonesia lahia andre no oi so döinia dozi banua hezo latanö ia. Simane ba danö hulo Sumatra latötöi ia ''halia'' (Aceh), ''beuing'' (Gayo), ''bahing'' (Karo), ''pege'' (Toba), ''sipode'' (Mandailing), ''lahia'' (Nias), ''sipodeh'' (Minangkabau), ''page'' (Lubu), dan ''jahi'' (Lampung). Ba Jawa, jahe dikenal dengan ''jahe'' (Sunda), ''jae'' (Jawa), ''jhai'' (Madura), dan ''jae'' (Kangean). Ba Sulawesi, lahia no I’ila töinia l''ayu'' (Mongondow), ''moyuman'' (Poros), ''melito'' (Gorontalo), ''yuyo'' (Buol), ''siwei'' (Baree), ''laia'' (Makassar), faoma ''pace'' (Bugis). Di Nusa Tenggara, disebut ''jae'' (Bali), ''reja'' (Bima), ''alia'' (Sumba), faoma ''lea'' (Flores). Ba Kalimantan (Dayak), Lahia latötöi niha lamane ''lai'', ba Banjarmasin töinia ''tipaka''n. Ba Maluku, lahia latötöi ''hairalo'' (Amahai), ''pusu, seeia, sehi'' (Ambon), ''sehi'' (Hila), ''sehil'' (Nusalaut), ''siwew'' (Buns), ''garaka'' (Ternate), ''gora'' (Tidore), faoma ''laian'' (Aru). Ba Papua, lahia lawa’ölaŵa’ö ia ''tali'' (Kalanapat) faoma ''marman'' (Kapaur). Töi-töi lahia andre moroi ba mbanua hezo auri ia, sambua tandra wa no arakhagö dozi banua ba Indonesia no la’ila lahia andre sitobali faramasa ba soguna ba dalu-dalu göi.
[[Berkas:Hasil Panen Jahe.jpg|jmpl|kiri|Lahia sawena ladeha.]]
Börö me lahia andre auri ia ba danö tropis, fananö ya’ia ha ba mbanua nitörö mbana gambara danö (katulistiwa) simane [[Asia Tenggara]], [[Brasil]], faoma [[Afrika]]. Ba ginötö iada’a banua [[Equador]] faoma Brasil notobali soi sanga’asogö lahia soya ba zi sagörö tanö.
Khoi-khoi 21
So ba zi 47 genera faoma ba zi 1.400 ngawalö zinanö sifao ba gangolifa suku Zingiberaceae, si no mozawili ba mbanua tropis faoma sub tropis. Fozawili Zingiber sabölö ebua ma sabölö ebolo ba wetaro danö tanö gatumbukha, sitelulu ba Indo Malaya si no tobali böröta genus Zingiber (Lawrence 1951: Purseglove 1972). Ba Asia Tenggara no tesöndra ba zi 80-90 ngawalö Zingiber si no la farisayoi wa ngawalö lahia da’ö tafa’aso moroi ba mbanua India, Malaya faoma Papua. Ba hiza irugi iada’a lö sangila hezo mbanua sindruhu I’otarai sinumbua lahia andre. Lahia zo zanguma’ö wa hulö na moroi ba China faoma India (Grieve 1931; Vermeulen 1999) ba hiza ngawalö lahia no tesöndra ba mbanua Myanmar (Jatoi et al. 2008) faoma India, si no la faigi wa ba da’ö so wa’auri ngawalö lahia (Ravindran et al. 2005).
 
Lahia so khönia kromosom 2n=2x=22, ba hiza moroi ba kultivar lahia no la’ila niha sitobali poliploid (Kubitzki, 1998). Darlington faoma Ammal (1945) bakha ba Peter et al. (2007) lafaehagö wa so ngawalö Z. officinale sokhö kromosom fa’oya 28. Darlington faoma Wylie (1955) wa ba lahia tesöndra khönia 2 kromosom B. Rachmandran (1969) ifalua wamareso ba zinumbua lahia andrö (analisis sitologi) ba zi 5 spesies Zingiber ba moroi ba wamaresonia isöndra wa fefu ngawalö lahia si no auri ba danö so khönia kromosom 2n=22. Ratnabal (1979) ifareso kariotipe 32 kultivar lahia (Z. officinale) ba isöndra fefu kultivar lahia so khönia kromosom somatik fa’oyania 22 ba tanöbö’ö nisöndrania so kromosom asimetris (kromosom B) ba kultivar baero kultivar Bangkok faoma Jorhat. Beltram faoma Kam (1984) bakha ba Peter et al. (2007) no lafareso ba 9 Zingiber spp. Ba lasöndra wa Z. officinale no mozikhala ia aneuploid (2n=24), polyploid (2n=66) ba tesöndra khönia B kromosom (2n= 22+2B). Fabö’ö göi moroi khö ninada Etikawati faoma Setyawan (2000), Z. officinale kultivar lahia safusi side-ide jahe putih kecil (emprit), so zihulö gaza (gajah) faoma soyo (merah) sokhö kromosom fa’oyania 2n=32. Eksomtramage et al. (2002) mamalua famareso ba zinumbua da’a, so kromosom 3 spesies Z. officinale moroi ba Thailand ba isöndra 2n=2x=22. Yulianto (2010) menyatakan jumlah kromosom jahe putih dan jahe merah yakni 2n=24=22+2B. Rachmandran (1969) mamalua famareso analisis sitologi ba zi 5 spesies Zingiber, fa’oya khromosom fefu ngawalö lahia ma spesies ya’ia da’ö 2n=22 ba no isöndra wa so wenaeta si findra börö wa’alua nifotöi inversi. Famareso da’a ma lawaölaŵaö ia ba wetaro wamahaö ya’ia da’ö Observasi ba gangolifa metaphase mitosis lasöndra wa lahia diploid (2n=2x=22) tesöndra wa’anau kromosom so ba zi 128.02 μm faoma fa’ebolonia 5.82 μm. Rasio lengan kromosom fondrege zanau ba fondrege zadogo-dogo ya’ia da’ö 2.06:1, arakhagö ba zi 45,5% kromosom so khönia 2 lengan ba 2 kromosom zi fabö’ö (Zhi-min et al. 2006). So wa’afabö’ö ba gangorudua kromosom sambua lala wofaogö (adaptasi) ba hewisa wa tehaogö spesies ba zinumbua. Da’a göi möi börö wa’alua ngawalö wa’auri lahia ma (variasi genetic). Baero da’ö tesöndra wenaeta sifindra simöi börö wa’adogo-dogo fertilitas tepung sari samobörö wa so mbua faoma hunö hewa’aeheŵa’ae da’a lö alua ba zinanö lahia.
 
== Khala-khala (''Ciri morfologis'') ==
[[Berkas:Gingembre.jpg|ka|200px|Sinanö Lahia]]
[[Berkas:Tanaman Jahe.jpg|Lahia ba Kabu.|jmpl]]
Töla lahia tenga simane töla geu bö’ö, tölania hulö ya’ia fanaha hakhi ma bulunia. Fa’alawa so ba zi 30 ofeta 100 cm. Wa’ania faraha ize-ize situmbu bua khönia so la’a-la’a sa’usö ba soyo si no afangö-fangö huania. Bulunia aganau ikhamö 15 irugi 23 mm ba fa’alawafa’alaŵa 8 irugi 15 mm. Tangkai daun berbulu halus.
 
Bowo lahia ebua ia tou ba danö ba wa’ania, fa’anau 3,5 ofeta 5 cm fa’ebolo so ba zi 1,5 ofeta 1,75 cm. Börö mbowo (Gagang bunga bersisik) so ba zi 5 ofeta 7 ngawua. Bowo sola’a-la’a sowuge’e a ruzö-ruzö. Bewe mbowo (Bibir bunga) ba kepala putik la'a-la'ania so bowodoru (ungu). Tangkai putik fa’oyania dombua.
 
== Fangahaogö faoma famawa (''Pengolahan dan pemasaran'') ==
Khoi-khoi 55
 
== Nahia wa’aurinia (''Habitat'') ==
Lahia auri ba wa’alawawa’alaŵa 0 irugi 1500 mete moroi ba dete nasi, löfagölö ngawalö lahia andre hewisa wa’aurinia badanö, simane lahia gaza (jahe gajah), auri ia ba wa’alawawa’alaŵa I’otarai ba zi 500 ofeta 950 mete.
 
Lahia andre, tumbu ba danö satabö faoma tobönö khönia nidanö. Moguna khönia deu so ba zi 2500 ofeta 3000 mm ero döfi, ba fa’abasö-basö so ba zi 80% faoma tanö sabasö-basö ma la wa’ö ia PH 5,5 irugi 7,0 ba lafaigi zi so khönia misa simane hara salawasalaŵa (hara tinggi). Si lö tola lö’ö lafaigi, wa nahia ma tanö hezo lahia latanö, böi irege so nidanö si lö mangele.
 
== Ngawalö (''Varietas'') ==
Khoi-khoi 68
 
=== Lahia soyo (Jahe merah) ===
Lahia soyo andre, lahia sokhö fanikha atsiri salawasalaŵa sibai ba rasonia akhulada sibai. Lahia da’a oya la’oguna’ö ba farmasi faoma jamu. Fa’egebuania, tedou ma’ifu moroi ba lahia sa’usö.
 
== Fangahaogö lahia (Produk jahe) ==