Sifabö'ö ba gotalua wamulö'ö "Lahia"
Konten dihapus Konten ditambahkan
Tidak ada ringkasan suntingan |
|||
Khoi-khoi 3
{{infobox spesies}}
'''Lahia''' ma fanötöi ba li Indonesia lamane '''Jahe''' (''Zingiber officinale''), ya’ia da’ö sinumbua sauri badanö sifao ba gangolifa faramasa ba
Lahia no lafaogö ia ba gangolifa ma suku Zingiberaceae (temu-temuan). Töinia ba wamaha’ö ba zekola ma Nama ilmiah nifatörö namada William Roxburgh ihalö moroi ba wehede [[Yunani]] ya’ia da’ö : ''zingiberi'', na moroi ba [[Bahasa Sanskerta]], latötöi ia ya’ia da’ö : ''singaberi''.
Khoi-khoi 13
Lahia (Zingiber officinale Rosc.) sambua sinumbua sifao ba gangolifa ngafu ''Zingiberaceae''. Töi ''Zingiber'' lahalö moroi ba wehede Sanskerta ya’ia da’ö “singabera” (Rosengarten 1973) ba li Yunani “Zingiberi” (Purseglove et al. 1981) nifo’eluahara ya’ia da’ö tandru (tanduk), börö na lafaigi lahia andre hulö dandru mböhö. Officinale moroi ba wehede latin (officina) si no la’oguna’ö gamaudu ba farmasi ma ba pengobatan (Janson 1981).
Lahia no la’ila niha sato ba li Hagöri (Inggris) ya’ia da’ö ginger ma so göi zanötöi ya’ia garden ginger. Töi ginger tefa’aso moroi ba ngawua wehede ba li Prancis: ''gingembre'', na ba li hagörö sabölö ara ma tola
Ba danö Indonesia lahia andre no oi so döinia dozi banua hezo latanö ia. Simane ba danö hulo Sumatra latötöi ia ''halia'' (Aceh), ''beuing'' (Gayo), ''bahing'' (Karo), ''pege'' (Toba), ''sipode'' (Mandailing), ''lahia'' (Nias), ''sipodeh'' (Minangkabau), ''page'' (Lubu), dan ''jahi'' (Lampung). Ba Jawa, jahe dikenal dengan ''jahe'' (Sunda), ''jae'' (Jawa), ''jhai'' (Madura), dan ''jae'' (Kangean). Ba Sulawesi, lahia no I’ila töinia l''ayu'' (Mongondow), ''moyuman'' (Poros), ''melito'' (Gorontalo), ''yuyo'' (Buol), ''siwei'' (Baree), ''laia'' (Makassar), faoma ''pace'' (Bugis). Di Nusa Tenggara, disebut ''jae'' (Bali), ''reja'' (Bima), ''alia'' (Sumba), faoma ''lea'' (Flores). Ba Kalimantan (Dayak), Lahia latötöi niha lamane ''lai'', ba Banjarmasin töinia ''tipaka''n. Ba Maluku, lahia latötöi ''hairalo'' (Amahai), ''pusu, seeia, sehi'' (Ambon), ''sehi'' (Hila), ''sehil'' (Nusalaut), ''siwew'' (Buns), ''garaka'' (Ternate), ''gora'' (Tidore), faoma ''laian'' (Aru). Ba Papua, lahia
[[Berkas:Hasil Panen Jahe.jpg|jmpl|kiri|Lahia sawena ladeha.]]
Börö me lahia andre auri ia ba danö tropis, fananö ya’ia ha ba mbanua nitörö mbana gambara danö (katulistiwa) simane [[Asia Tenggara]], [[Brasil]], faoma [[Afrika]]. Ba ginötö iada’a banua [[Equador]] faoma Brasil notobali soi sanga’asogö lahia soya ba zi sagörö tanö.
Khoi-khoi 21
So ba zi 47 genera faoma ba zi 1.400 ngawalö zinanö sifao ba gangolifa suku Zingiberaceae, si no mozawili ba mbanua tropis faoma sub tropis. Fozawili Zingiber sabölö ebua ma sabölö ebolo ba wetaro danö tanö gatumbukha, sitelulu ba Indo Malaya si no tobali böröta genus Zingiber (Lawrence 1951: Purseglove 1972). Ba Asia Tenggara no tesöndra ba zi 80-90 ngawalö Zingiber si no la farisayoi wa ngawalö lahia da’ö tafa’aso moroi ba mbanua India, Malaya faoma Papua. Ba hiza irugi iada’a lö sangila hezo mbanua sindruhu I’otarai sinumbua lahia andre. Lahia zo zanguma’ö wa hulö na moroi ba China faoma India (Grieve 1931; Vermeulen 1999) ba hiza ngawalö lahia no tesöndra ba mbanua Myanmar (Jatoi et al. 2008) faoma India, si no la faigi wa ba da’ö so wa’auri ngawalö lahia (Ravindran et al. 2005).
Lahia so khönia kromosom 2n=2x=22, ba hiza moroi ba kultivar lahia no la’ila niha sitobali poliploid (Kubitzki, 1998). Darlington faoma Ammal (1945) bakha ba Peter et al. (2007) lafaehagö wa so ngawalö Z. officinale sokhö kromosom fa’oya 28. Darlington faoma Wylie (1955) wa ba lahia tesöndra khönia 2 kromosom B. Rachmandran (1969) ifalua wamareso ba zinumbua lahia andrö (analisis sitologi) ba zi 5 spesies Zingiber ba moroi ba wamaresonia isöndra wa fefu ngawalö lahia si no auri ba danö so khönia kromosom 2n=22. Ratnabal (1979) ifareso kariotipe 32 kultivar lahia (Z. officinale) ba isöndra fefu kultivar lahia so khönia kromosom somatik fa’oyania 22 ba tanöbö’ö nisöndrania so kromosom asimetris (kromosom B) ba kultivar baero kultivar Bangkok faoma Jorhat. Beltram faoma Kam (1984) bakha ba Peter et al. (2007) no lafareso ba 9 Zingiber spp. Ba lasöndra wa Z. officinale no mozikhala ia aneuploid (2n=24), polyploid (2n=66) ba tesöndra khönia B kromosom (2n= 22+2B). Fabö’ö göi moroi khö ninada Etikawati faoma Setyawan (2000), Z. officinale kultivar lahia safusi side-ide jahe putih kecil (emprit), so zihulö gaza (gajah) faoma soyo (merah) sokhö kromosom fa’oyania 2n=32. Eksomtramage et al. (2002) mamalua famareso ba zinumbua da’a, so kromosom 3 spesies Z. officinale moroi ba Thailand ba isöndra 2n=2x=22. Yulianto (2010) menyatakan jumlah kromosom jahe putih dan jahe merah yakni 2n=24=22+2B. Rachmandran (1969) mamalua famareso analisis sitologi ba zi 5 spesies Zingiber, fa’oya khromosom fefu ngawalö lahia ma spesies ya’ia da’ö 2n=22 ba no isöndra wa so wenaeta si findra börö wa’alua nifotöi inversi. Famareso da’a ma
== Khala-khala (''Ciri morfologis'') ==
[[Berkas:Gingembre.jpg|ka|200px|Sinanö Lahia]]
[[Berkas:Tanaman Jahe.jpg|Lahia ba Kabu.|jmpl]]
Töla lahia tenga simane töla geu bö’ö, tölania hulö ya’ia fanaha hakhi ma bulunia. Fa’alawa so ba zi 30 ofeta 100 cm. Wa’ania faraha ize-ize situmbu bua khönia so la’a-la’a sa’usö ba soyo si no afangö-fangö huania. Bulunia aganau ikhamö 15 irugi 23 mm ba
Bowo lahia ebua ia tou ba danö ba wa’ania, fa’anau 3,5 ofeta 5 cm fa’ebolo so ba zi 1,5 ofeta 1,75 cm. Börö mbowo (Gagang bunga bersisik) so ba zi 5 ofeta 7 ngawua. Bowo sola’a-la’a sowuge’e a ruzö-ruzö. Bewe mbowo (Bibir bunga) ba kepala putik la'a-la'ania so bowodoru (ungu). Tangkai putik fa’oyania dombua.
== Fangahaogö faoma famawa (''Pengolahan dan pemasaran'') ==
Khoi-khoi 55
== Nahia wa’aurinia (''Habitat'') ==
Lahia auri ba
Lahia andre, tumbu ba danö satabö faoma tobönö khönia nidanö. Moguna khönia deu so ba zi 2500 ofeta 3000 mm ero döfi, ba fa’abasö-basö so ba zi 80% faoma tanö sabasö-basö ma la wa’ö ia PH 5,5 irugi 7,0 ba lafaigi zi so khönia misa simane hara
== Ngawalö (''Varietas'') ==
Khoi-khoi 68
=== Lahia soyo (Jahe merah) ===
Lahia soyo andre, lahia sokhö fanikha atsiri
== Fangahaogö lahia (Produk jahe) ==
|