Höwa (Bayam)
Amaranthus caudatus (Love-lies-bleeding, ngawalö Amaranthus tanöbö'ö.)
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
Divisi:
Kelas:
Order:
Famili:
Subfamili:
Genus:
Amaranthus

Species
  • A. viridis
  • A. hybridus
  • A. tricolor
  • A. blitum
  • A. spinosus
  • A. dubius
  • A. hypochondriacus

Höwa ya'ia da'ö, sambua zinumbua sitola möi famalala gö nibali'ö bulugeu ma ba li Indonesia ya'ia da'ö Bayam. Höwa andre auri ba Danö Niha, sinanö saoha auri ba danö sitesöndra ba naha gowi. Hiza ni'a ba höwa andre, ya'ia da'ö bulu sawuyu-wuyu ma tölania simane lehe-lehe sawuyu, da'ö ni bali'ö bulugeu. Bulunia zinumbua da'a, owuge'e ma töi la'a-la'a ba li Indonesia ya'ia da'ö; hijau ba so göi höwa soyo ma merah. Höwa andre molo'ö si no lafaehagö wa börötania si'oföna sibai moroi ba danö Amerika ba hiza iada'a arakhagö inönöi ba zi sagörö ulidanö. Sinumbua da'a mangadonogö zat besi soguna ba wofaöri mboto.

Famatunö Botani bulö'ö

Sinumbua höwa andre, fao ba gangolifa salio mubasi ma lahalö mbulunia. Höwa, auri sibai ba zigöna sino. Andrö, na latanö ia ba zigöna haga zino. Töla höwa andre, mo'idanö ba ombuyu dölania, tola nifatö. Bulu höwa alio aleu. Sauri ba höwa andre, ya'ia da'ö hunö mbua side-ide sola'a saitö da'ö ni fazaewe ba danö satabö, ba moroi ba hunö andrö tumbu nono höwa.

Fangoguna'ö (Penggunaan) bulö'ö

Höwa simöi gule bulugeu ba Danö Niha ba simanö göi misa ba zi sagörö ulidanö. Höwa nibali'ö bulugeu no la'ila niha ba Asia Timur faoma Asia Tenggara, irege ba li Hagöri la tötöi ia lamane Chinese amaranth. Ba Indonesia faoma Malaysia, höwa asese faehu wo fo'eluaha ya'ia simane tobali "spinach" ba li Hagöri (te börö wo'ali film kartun Popeye), sinduruhunia töi da'ö laŵa'ö ia ba ngawalö mbulugeu. Hiza höwa andre fabö'ö moroi ba ni'a Popeye simane ni'ilada ba film kartun.[1]

Ba wenaeta zangoguna'ö höwa andre ma konsumen, no la'ila niha so dombua höwa nibali'ö mbulugeu; ya'ia da'ö, si'oföna; höwa niteu ma laŵa'ö ia bayam petik ba sidombua ya'ia da'ö höwa nidöni ma bayam cabut. Höwa niteu bulunia egebolo ba tumbu ia adölö-dölö dölania ba fa'alaŵania ikhamö 2 mete ba hiza tola ni'a ataha mbulunia simane ba pecel, gado-gado, urap, tola göi labayaoni ia ba hamo ba la gore. Bulu höwa andre ide-ide nasa ia zi 25 ngaluo aefa latanö, asese lahaogö niha labali'ö bulugeu sangoguna'ö kua. Höwa niteu, tefa'aso moroi ba ngawalö A. hybridus ma bayam kakap faoma höwa nidöni tehalö moroi ba A. tricolor. Ngawalö tanöbö'ö tola la'oguna'ö ya'ia da'ö A. spinosus (bayam duri) faoma A. blitum ma bayam kotok.

Fangadono zat besi si so ba höwa fa'oyania alaŵa moroi ba zi so ba mbulugeu tanöbö'ö, (zat besi no tobali sama'anö sitokrom, protein sifakhai ba fotosintesis irege moguna ba zi so fökhö anemia.

No tefaigi kultivar A. tricolor mangokhögö bulu höwa sola'a-la'a soyo faoma safusi, nibali'ö sinanö nifaliaro ma tanaman hias, heŵa'ae tola göi labali'ö bulugeu. Ngawalö zinanö nifaliaro tanöbö'ö ya'ia da'ö ; A. caudatus börö me hakhinia soyo ba no mananaŵa hulö gi'o. Ba danö he zo moroi höwa andre, tola la'oguna'ö hunönia simane umbu karbohidrat. Hunö da'a no tehöngö wa tola la'oguna'ö ba wangafuo'ö niha sesolo ma diet.

Ŵa'a höwa tola göi möi dalu-dalu. Da'a no möi fanolo niha ba gotalua mbanua. Molo'ö si no lasura ba nahia tanöbö'ö si so ba gu'ö, wa so 8 (ŵalu) ngawalö wangoguna'ö ba wa'auri niha, ya'ia da'ö ; 1). mangeheta niha moroi ba stres aksidatif, eluahania, höwa andre tola itenaŵa wökhö simane, fökhö dödö (jantung), fökhö gulo, ba simanö göi wökhö niha sesolo sibai ma ba li Indonesia nitötöi obesitas. 2). manga höwa tola manaha wökhö kanker, 3). Fökhö gulo, so göi wanaha fa'atedou nia na niha sofökhö gulo andrö, manga bulugeu höwa, 4). mangalösi fa'alaŵa ndro, 5). sökhi ba ndra alawe sanabina, 6). tola mangalösi wa'abua niha, 7). manolo wa'asökhi hörö, 8). manolo niha sofökhö fa'ambö badu.[2]

Gambara (Galeri) bulö'ö

Umbu bulö'ö

  1. Tantri Setyorini, Bayam Kesukaan Popeye dan Bayam yang Biasa Kita Konsumsi ternyata Beda, Merdeka.Com, [1], mufaigi me 14 mbaŵa si 3, döfi 2022
  2. Iftitah Nurul Laily, 8 Manfaat Sayur Bayam untuk Kesehatan dan Cara Memasak yang Tepat, Katadata.Co.Id, [2], mufaigi me 17 mbaŵa si 3, döfi 2022

Khai-khai baero bulö'ö