Tanö Niha

(Saekhu moroi ba Nias)

Tanö Niha ma zui Nias ba li Indonesia no sambua hulo ba Indonesia si so ba zinga nasi tanö ba gaekhula hulo Sumatra. Ba wetaro ba wamareta no tefurugö Danö Niha ba Provinsi Sumatra Utara. No sabölö ebua hulo andre moroi ba hulo-hulo bö'ö si so ba gaekhula hulo Sumatra.

Fefu hulo si so ba gaekhula Sumatra hulö tefa'oli moroi yaŵa irugi tou.
Ba gambara danö andre oroma lefe Sunda tanö ba gambölö nikhoi balau ba lefe Australia tanö ba gambera. Ngendroli fefu hulo ba gaekhula Sumatra no dumadao yaŵa ba dete gola'ola nikhoi balau andrö.

Ato niha zanguma'ö hulo fondrege sebua andrö na laŵa'ö Nias, ba hiza sindruhunia farahu ba döi Nias andrö göi hulo-hulo si mane Hulo Batu ba gatumbukha, Hulo Hinako ba gaekhula, ba Hulo Tello tanö miraya.

No 5.121.3 km2 wa'ebolo hulo Tanö Niha. Arakhagö fefu nahia ba hulo andrö no adawa-dawa ba nahia fondrege zalaŵa irugi 800 m yaŵa dete nasi ya'ia nifotöi gui-gui ba lölömatua. Ba ginötö wanura töi hulo andrö me 2015 no 798.506 niha si toröi ba Danö Niha ba hulo si fasui, fao hulo tanö bö'ö simane ni fatunö moroi yaŵa.

Molo'ö fangaosa'ö tanö bulö'ö

Tanö Niha so ia ba gangolifa sanau sibai fefu hulo si so ba gaekhula Sumatra. Tebörögö moroi yaŵa ba hulo Simeulue, hulo Banyak, awena Tanö Niha, numalö mitou ba hulo Batu, Mentawai, Nasau ba hulo Enggano (faigi gambara danö tanö yaŵa).

Fefu ngawua hulo andre no mudadao yaŵa ba dete gola'ola dombua danö sebua, ya'ia da'ö ba gotaluara nifotöi lefe Sunda ba lefe Australia (faigi gambara danö si sa). Ifa'ese ia lefe Australia möi ba gambölö ba lefe Sunda ba gabera. Andrö wa ero röfi tefa'ese Danö Niha 52 mm tanö ba Sumatra. Börö wama'ese andre alua ndruru danö he side-ide ba he göi sabölö-bölö ero 100 fakhe tola töra ma ambö.

Famatörö bulö'ö

Ba ginötö wamatörö niha Belanda nifotöi Nias ha latötöi ba zi sambua hulo Tanö Niha, börö hulo Batu no tefaböbö ba Tapanuli ba Hinako tefaböbö ba Sumatra Barat. Ba hiza me döfi 1928 tefaböbö hulo Batu ba Hinako ba distrik Nias (nifotöi afdeeling ba Li Belanda). Famaböbö andre tetohugö me merdeka Indonesia, ba Nias tobali sambua kabupaten. So 132 hulo fefu sifao bakha ba gölana kabupaten Nias andrö.[1]

Ba hiza ba mböröta ndröfi si dua ngahönö (2000) so nifotöi gerakan pemekaran, börö me fefu halöŵö wamareta, sikola, famozaga (ba li Indonesia perdangangan) btn. no oi tefa'u'u ba Gunungsitoli ba fefu niha si toröi fasui Gunungsitoli. Gerakan pemekaran andrö mofozu ia irege tefasafi Kabupaten Nias Selatan moroi ba Kabupaten Nias me döfi 2003.[2] Lö ara aefa da'ö oi tehaogö kabupaten tanö bö'ö irege iada'a so 4 kabupaten ba sambua kabupaten kota ba Danö Niha.

Hada bulö'ö

Ba da'a numalö zanadrösa ba hada Nono Niha

Hada wangowalu bulö'ö

No fabö'ö-bö'ö hada wangowalu ba Danö Niha ba asese alua wa niha moroi ba zi sambua gölana, ambö la'ila waö-waö hada ba gölana tanö bö'ö. Si fagölö so ba hada wangowalu: si so ba huhuo, böwö, fame'e nono nihalö.

Si lö tola lö'ö so zi so ba huhuo ero so wangowalu ba Danö Niha. Ya'ia zi tobali niha ba gotalua zowatö ba si möi. Si manö göi mböwö. Lö tola lö'ö mu'erai mböwö ba ero wangowalu. So mböwö sebua, so mböwö sambö ebua, bahiza si to'ölönia gofu heza möi ita ba Danö Niha terongo wa oi egebua mböwö ba khöra. Töra-töra na ono nihalö andrö no alaŵa zekolania, ma zui ono zalaŵa/ono zokhö ia.

Ba aefa da'ö gofu heza möi ita ba Danö Niha so nifotöi wame'e nono nihalö. Heŵa'ae ba ginötö andre so ösa nono nihalö sangoroma'ö wa ohahau dödönia ba wangowalu, ba ginötö föna no to'ölö wa la'oroma'ö ira ono nihalö wa sabu tödö ira. Si lö tola lö'ö lalau me'e, börö me fe'e andrö no sambua tandra wangoroma'ö wa'omasira khö zatuara, wa lö omasi ira fabali.

Ba wame'e nono nihalö ba alua göi wa lafotu nono nihalö andrö. Ba ginötö wamotu, labe'e khönia mene-mene he inania samösa ba he göi ira ina sagatua tanö bö'ö. Ba na no aefa da'ö lö tola lö'ö iforoma'ö wa'abu dödönia me edöna iröi zatuania. Sambua duma-duma we'e nono nihalö so ba da'e tou (no muraka molo'ö wanura si faudu):[3]

Huuuuu... ina. Ha mbanua ndra'o khömi wa u'owai ami taŵa hörögu, lö irai manö ndra'odo föna.

Huuuuu ... ina. Hana wa ebua dödöu gana'a moroi khögu ba ina, tenga sinangea manörö otalua mbanua nonomö ba ina.

Huuuuu... inaaaaa. Sara gumi-gumi nukha lö ba nösi, sambua mani-mani lö ba danga, sara laeduru lö ba duru nonomö ba inaaaaa, alai na famaigi-igi zifasui, alai na fangehera zi so föna nonomö ba inaaaaa.

Ebua dödömi guli gana'a moroi khögu ba ina, hadia horögu sebua si'ai hadia liu si lö u'o'ö ba ina. Ha wa öfabali auri ba zingau nonomö ba inaaaaa, huuuuu...

Lala gofanöwa bulö'ö

Fakake gofanöŵa ba danö niha simane ba mbanua tanö bö'ö misa, so moto, hondra, kureta, beca, ba löhadöi nasa kureta api. Ba danö niha no so naha wa aturu göfa sihombo, ba simanö göi göfa nasi.

Tome nifosumange bulö'ö

Meno sa'ae tedou wa'arame niha ba hegöi fa'abaga fefu gödo-gödo wamareta ba Danö Niha, ba ndra samatörö si'oroi ba Jakarta no asese möi ira ba wamaigi hewisa wa'atedou lala wamatörö bada'ö. Hiza ba Danö Niha, no sa'ae baga naha wa'aturu göfa sihombo, irege lö taha-taha ba dome sitohare ba Danö Niha, simanö göi naha wolombase, oi no lahaogö sitobali fondrou'ö fa'asökhi Danö Niha. Ba wamatörö namada kafalo negara ma Presiden Jokowi andre, ba no asese möi ira ba wamaigi fa'asökhi ngawalö pariwisata ba Danö Niha, ba tanö bö'ö nia göi.

Ba zi hauga fakhe ba ginötö andre, ba no möi ba Danö Niha ndra menteri ba hiza na menteri dalam negeri ma na la'adogo-dogo'ö wanura ya'ia mendagri, amena sakali meluo da'ö, amada menteri Tito Karnavian. Ba menteri dalam negeri fatua lö amada Tito, lö irai möi ira ba Danö Niha. Hiza ba we'amöinia ba lafobaru hada ia, tandra wano irugi golayama nomo nono niha.[4]

Solaya ba dete lowo bulö'ö

Surfing

Umbu bulö'ö

  1. Uwe Hummel, Tuhoni Telaumbanua, Cross and Adu, nga'örö 13.
  2. bpk.go.id, UU No. 9 Tahun 2003 tentang Pembentukan Kabupaten Nias Selatan, Kabupaten Pakpak Bharat, dan Kabupaten Humbang Hasundutan di Provinsi Sumatra Utara.
  3. T. Halawa, Struktur Bahasa Nias, nga'örö 9.
  4. Liputan6.Com (11 Desember 2019)."Jadi Mendagri Pertama yang Kunjungi Nias, Tito Diberi Gelar Adat". mufaigi me 3 Desember 2020