Sura ba da'a wurugö nösi zura

Tawuo
Selembar daun sirih, sagörö dawuo
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
(unranked):
(unranked):
Order:
Famili:
Genus:
Spesies:
P. betle
Nama binomial
Piper betle

Tawuo (töi ilmiah Piper betle, li Indonesia sirih) no sambua zinumbua (itaria göi tobali sinanö) si so ngenge sanana ba danö ma zui manöi ba döla geu.[1] Tumbu ia töra-töra ba Asia Tenggara bahiza no muzawili ia ba Asia Selatan, ngawalö hulo ba Pasifik ba ba Karibia. Asese göi latanö niha zinumbua andre tobali sinanö, börö mbulunia ni'oguna'ö ba nafo. Bulu dawuo owuge'e ba fonga'eunia hulö gambara dödö niha.

Monganga afo tola tobali börö wökhö kanker ba mbawa nifotöi squamous cell carcinoma awö wa tobali ia göi börö wa'alö ngingi nifotöi periodentitis irege tola mangiwa ba adeha nifö, heŵa'ae so göi khönia bakha wamunu dungö irege tola iba'agö alua wa'atöla nifö.[2]

Oya te'oguna'ö dawuo ba Indonesia tobali dalu-dalu. Na munganga ia aukhu rasonia, ya mendrua manö na bulu dawuo sulasi abölö wa'aukhunia moroi ba dawuo sito'ölö. Baero da'ö la'oguna'ö ia ba hada sambua ngawalö ia sitobali tanömö nafo si lima endronga, tefaehagö ba wanema'ö tome he ba danö Melayu simane Riau ba he ba Danö Niha. So ösa göi zangoguna'ö ya'ia tobali famoadu nomo (sinanö gaba-gaba, li Indonesia hias).

Sikhala dawuo bulö'ö

Sinumbua sanana da'a tola ikhamö 15 meter wa'alaŵa. Ngengenia no araidö-raidö (li Indonesia coklat kehijauan), owulo-wulo ba mondroto-ndroto ba zitumbu ŵa'ania. Bulunia soroma hulö gambara dödö tumbu ba ngenge ha sagö-sagörö, adarö-darö mbutenia, ba tumbu fasaule-saule ba ngengenia, mohakhi side-ide, ba mohua safangö-fangö na lafera'ö ia. Fa'anau mbulu dawuo andre tola irugi 5 – 8 cm ba fa'ebolonia 2 – 5 cm.

Tawuo oya mongawua ba so khönia mbulu sotötöwui bua andrö ± 1 mm owulo-wulo ba anau. Fa'anau zimatuania so ba zi 1,5 – 3 cm, so dua rozi ba ise-ise, ba fa'anau zi'alawenia so ba zi 1,5 – 6 cm so khönia mato tölu irugi lima ngawua howu safusi faoma saruzö-ruzö. Buania no igide-ide, owulo-wulo ba owuge'e la'a-la'ania. Ŵa'ania no aruzö-ruzö sowulo-wulo.

 
Bulu dawuo si hulö gambara dödö

Ösi ba gunania bulö'ö

Na lafarö mbulu dawuo tesöndra khönia wanikha si so bakha nifotöi betlephenol (ba Indonesia lafotöi ia minyak terbang), seskuiterpen, hamo, diatase, gulo, zat samak (ni'oguna'ö ba wondrino uli gurifö ena'ö mola'a-la'a), awö kavikol (ni'oguna'ö ba wamunu tungö), antioksidasi (samunu sel ba mboto), fungisida (samunu dungö same obou mbulu geu/sinanö) ba samunu kiwo (li Indonesia, anti jamur).

Fanikha nifarö moroi ba dawuo asese te'oguna'ö ba wanikha fangalösi wa'aböu mboto simane alo-alo, sambua mböu ni'a'asogö dalimbo.

Baero da'ö la'oguna'ö niha dawuo ba wanaha ndro ba zokho, tola göi mamadöhö zesokho ba guli awö wökhö mbetu'a ri'i. Nönö da'ö la'oguna'ö ia wamoto geha si fakha'a. Asese labe'e ia ba nikhu na so zi tefengo ba wanaha do (mato dua nga'örö mbulu dawuo lasasai, lakörö'ö ba lazozo nikhu sangele do).

Me so khönia bakha zat samak awö kavikol andrö asese göi la'oguna'ö ia ba wamunu dungö samunu mbulu zinanö.[3]

Tawuo ba Danö Niha bulö'ö

Ba Danö Niha tawuo andre, sambua zinanö fondrege aoha wa'aurinia. Dozi niha oi mananö tawuo, me moguna sibai ia ba wonganga afo. Tawuo andre, ba tesöndra ia ba lafo ma ba Harimbale, no lagölugö, ba famawa ya'ia ero sagölu. Tawuo tenga ha ni'a, so göi dawuo sauri ba ndru'u, sasese laŵa'ö ia tawuo danö. Tawuo, no moguna sibai ba Danö Niha, sifao ba mbola ba lala hada na so gangowuloa. Irege tawuo sinanö si lö aetu la orifi ma latohugö wananö dozi niha si so ba Danö Niha.

Fangoguna'ö (Kegunaan) bulö'ö

Tawuo tola mamadöhö ngawalö wökhö:

  1. Eha / Batuk
  2. Fa'agoboto mbewe, fa'asila ngai mbewe / Sariawan
  3. Eha sabölö-bölö / Bronchitis
  4. deŵa, ndreŵa / Jerawat
  5. Keputihan
  6. Fökhö nifö, satöla / Sakit gigi karena berlubang
  7. Fa'aukhu / Demam berdarah
  8. Fa'aböu mbawa / Bau mulut
  9. Haid tidak teratur
  10. Fa'ambö mbadu Asma
  11. Fökhö dölö-tölö / Radang tenggorokan (daun dan minyaknya)
  12. Fa'abao ngingi / Gusi bengkak (getahnya)
  13. Mangeheta ta'unö hörö / Membersihkan Mata
  14. Fa'aböu narö galoho (alo-alo) / Bau ketiak
  15. Fa'aböu mbawa / Bau Mulut

Fangoguna'ö baero (Pemakaian luar) bulö'ö

  1. Eksem
  2. Sakhozi / Luka bakar
  3. Sagaitö ba gahe / Koreng (pyodermi)
  4. Böni / Kurap kaki
  5. Faosa / Bisul
  6. Tefengo / Mimisan
  7. Fökhö hörö / Sakit mata
  8. Fa'akalua ndro ba ngingi / Perdarahan gusi
  9. Manaha fe'amöi baero nidanö meme / Mengurangi produksi ASI yang berlebihan
  10. Mangalösi fa'ali-ali / Menghilangkan gatal



Umbu bulö'ö

  1. Mursito, B. dan Heru P: "Tanaman Hias Berkhasiat Obat", halaman 59-60. Jakarta. Penebar Swadaya. 2002
  2. Herman (24 Maret 2015). "Kebiasaan Menyirih Bisa Sebabkan Gigi Tanggal". 
  3. Sudarmo, S: "Pestisida Nabati, Pembuatan dan Pemanfaatannya",

Khai-khai baero bulö'ö