Sura ba da'a wurugö nösi zura

Sinanö Bala
Papaya tree and fruit, from Koehler's Medicinal-Plants (1887)
Klasifikasi ilmiah
Kingdom:
(unranked):
(unranked):
(unranked):
Order:
Famili:
Genus:
Spesies:
C. papaya
Nama binomial
Carica papaya

Ba Danö Niha, bala ma bua mbala, tenga sinanö sawena la'ila niha, ya'ia da'ö no i'otarai meföna. Bala ma ba li Indonesia ya'ia da'ö; Pepaya (Carica papaya L.), mazui betik no sambua zinumbua ba danö si no la faduhusi tödö niha wa börötania mege moroi ba danö Meksiko tanö raya faoma moroi yöu fetaro ba Amerika Selatan.[1] Bala andre no mozawili misa dozi banua niha, ba oya göi no latanö niha ba mbanua tropis ba wanga'i buania. C. papaya ya'ia da'ö ha sambua ngawalö sifao ba ngafu genus Carica. Töi mbala andre ba li Indonesia ya'ia da'ö papaya tehalö moroi ba wehede ma Belanda, "papaja", me luo da'ö tehalö moroi ba döia bahasa Arawak, "papaya". Ba wehede bahasa Jawa bala latötöi "katès" ba na ba wehede bahasa Sunda lafotöi ia "gedang" .

Sikhala (Morfologi) bulö'ö

Na ta'ila mbala oroma khöda ba mbulu mbala, so khönia zikhala ma morfologi nifotöi lamina faoma petiolus. Töla mbulu ma abölö fagöna na laŵa'ö ia hakhi mbulu, so khönia 5 Costa ma börö hakhi faoma nervus lateralis ma laŵa'ö amabaliŵa mo tanga-tanga ba mbulunia ma ba wehede sifakhai ba zinumbua latötöi vena. Bulu mbala da'a tefarahu ba mbulu faoma sogitö ba fao ngawalö ngai mbulunia so tanga-tanga ma laŵa'ö ia palmatifidus ero Apex folii ma bute mbulu ya'ia da'ö Acutus mazui satarö.

Ngawalö Mbala ma Bala bulö'ö

  • Bala Sa'usö
  • Bala Soyo
  • Bala Moyo
  • Bala Wofo

Fangoguna'ö (Kegunaan) bulö'ö

Bua mbala, la'a nagole mbuania, he na awuyu ma ataha yamendrua sa'ae na no asoso. Bua mbala sataha ma sawuyu, tola labali'ö diwo ma sayu, na sasoso atö, la faogö ia ba nidanö nibadu sifao esi ma si no la'ila niha lamane koktail buah. Bala la'oguna'ö niha göi mbulunia labali'ö ia bulugeu ma sayu ba fangombuyu nagole. Bulu mbala sawuyu-wuyu tola la'enata, la hawui ma'ifu faoma idanö aukhu, irege aleu ia ma'ifu ba tola göi fombinögö mbulu gowirio (buntil). Ba mbanua Manado (suku Manado) bowo mbala nibali'ö urap faoma labali'ö bulugeu. Gitö mbala (tesöndra ba Döla mbala, Bulu Mbala, faoma bua) sangokhögö enzim papain, hulö arakhagö fagölö protease, sitola mangombuyu Nagole ba mamulö'ö konformasi protein tanöbö'ö. Papain no la'oya'ö wangahaogö ba no tobali gale-gale.

Ba wangahaogö fa'oya papain, ngawalö ni'oguna'ö nihenagö ya'ia da'ö simane gitö mbala. Aefa da'ö onönöta ya'ia da'ö idanö faoma sulfit. Idanö moguna ba wo faruka gitö mbala na sulfit moguna ba wo faruka ngawalö zoguna moroi ba kimia.

Fanga'i Gitö Mbua Mbala (Pengambilan Getah Buah) Fanga'i gitö mbua mbala, lafili mbua mbala si no ikhamö 2.5-3 waŵa. Bua si no la khai gitönia, ba manötö ia moroi ba dölania. Fogai gitö mbua mbala andrö, lafalua ba zi fitu kali nifozara-zara ero öfa ngaluo, ba hiza la'oguna'ö ginötö dua wulu a ŵalu ngaluo. Inötö sabölö sökhi ba wogai gitö ya'ia da'ö ba zihulowongi fatua lö möi yaŵa luo, mazui tanö'owi fatua lö aekhu luo.[2]

Bulu mbala tola tobali dalu-dalu göi, lala wangiguna'ö ya'ia lafera'ö ba nidanö ba labadu sitobali fondrou'ö wa'omasi wemanga (nafsu makan).

Pemerian bulö'ö

Bala sito'ölönia lö modaha he na so ba lö oya ndraha, fa'alaŵa dölania so ba zi 5–10 mete ba hakhi falemba ba döla tanö siyaŵa sibai. Bala ya'ia da'ö monodioecious'so'omo sambua ba so göi zi dombua (berumah tunggal sekaligus berumah dua) ba so tölu wamaedonia, so zi'alawe, simatua, kadidi alawe ma laŵa'ö ba wehede iada'a ba li Indonesia ya'ia da'ö banci (hermafrodit). Sinumbua simatua no la'ila niha ya'ia da'ö bala hulö zanagaulö ma "pepaya gantung", ba heŵa'ae simatua ba itaria manö mowua molo'ö "partenogenesis". Bua andre lö raso ba löhadöi hunö (mandul, tidak menghasilkan biji subur), ba asese labaliö ia dalu-dalu mbanua. Bowo mbala so khönia dakula mbowo mahkota bunga sola'a-la'a sa'usö sifalemba ba hakhi. Bowo mbala zimatua ba zinumbua simatua, falemba ia ba hakhi. Ba sito'ölönia ba mbute-mbute lai.

Sikhala mbua mbala, owulo-wulo anau-nau, ba gamaudu mbalö mbuania, hulö adarö-tarö ma'ifu. La'a-la'a mbuania na awuyu owuge sibai (hijau gelap), ba na atua ma asoso la'a-la'ania aruzö-ruzö. Bua sowulo-wulo sito'ölönia moroi ba mbua si'alawe, na anau-anauu atö, bua andrö moroi ba mbala gadidi alawe. Ngawalö kadidi alawe andre, ato zomasi simane fangoya sinanö (budidaya) börö me oya mbuania ba tenga hada'ö egebua sibai. Ösi mbala tesöndra moroi ba karpela sidugu tedou wa'awe'e-we'e, sola'a-la'a sa'usö irugi oyo, molo'ö ngawalönia. Ösi mbala andrö, ba so zo'otalua bakha khönia. Hunö mbala mola'a-la'a saitö, ba hulö so maifu khönia misa zo tötöwui ya'ia, maelo (pulp) gunania ba wo'aröu'ö ya'ia moroi ba wa'oköli. Ba halöŵö ba wangoya'ö ma laŵa'ö ia ba li Indonesia budidaya, hunö sedöna latanö lahalö moroi ba gotolau mbuania.

Simatua mbala tetaguöi molo'ö kromosom Y-primitif, si 10 % moroi ba gangoruduo zoya silo göna khönia rekombinasi.[3] Sambua fangoroma börötania RAPD nogöi lasöndra niha ba wamaehuni bala simatua, bala si'alawe mazui bala kadidi alawe.[4]

Kultivar bulö'ö

Sifagölötö misa gofu heza so, wa bala andre so dombua ngawalö zasese latanö niha. Si sambala bala sami sibai, soyo ba sa'usö; ba Australia, bala da'a latötöi ba da'ö "pepaya merah" faoma "pepaya kuning".[5] Hiza gofu hadia manö ngawalö mbalania, sasese lateu niha na awena nasa owuge'e la'a-la'a mbuania, latötöi lamane "pepaya hijau".

Bala 'Maradol', 'Sunrise', faoma 'Caribbean Red' buania ebua ba ösi oyo, da'a sasese la'amaŵa ba fasa ba AS nitanö ba mbanua Meksiko faoma Belize.[6]

Ba ndröfi si 2011, samareso moroi ba Filipina (peneliti Filipina) ibe'e gangombakhata wa na tefakhai ia ba hibrid biologi / hibridisasi bala andre faoma Vasconcellea quercifolia , no la ehaogö mbala andre bataha ia ba ngawalö wökhö simane virus ringpot papaya (PRV).[7]

Kultivar ni ehao nga'ötönia (Kultivar hasil rekayasa genetic) bulö'ö

Carica papaya ya'ia da'ö nga'eu bala sowua ma pohon buah si no transgenik si'oföna ba genom si no la fa'anö.[8] Menanggapi wabah papaya ringspot virus di Hawaii, pada tahun 1998, pepaya yang diubah secara genetik disetujui dan dibawa ke pasar (termasuk varietas 'SunUp' dan 'Rainbow'.) Varietas yang resisten terhadap PRV memiliki beberapa DNA dari virus ini yang dimasukkan ke dalam DNA tanaman.[9][10] Pada 2010, 80% tanaman pepaya Hawaii telah dimodifikasi secara genetik. Modifikasi tersebut dibuat oleh ilmuwan Universitas Hawaii, yang membuat benih yang dimodifikasi tersedia bagi petani tanpa biaya.[11][12]


Fangoguna'ö mbala (Manfaat papaya) bulö'ö

Fangoguna'ö bua mbala (Manfaat buah papaya) bulö'ö

Bala oya guna börö me so khönia misa vitamin A si sökhi ba hörö niha, bala göi mangalösö ngawalö zifakhai ba wokhökhö ba mbetu'a simane abua ba wanibo'ö sita'unö. Ba zi ha'uga nahia ba zi sagörö ulidanö sifao ba da'ö ba Indonesia he göi ba Danö Niha, no labali'ö rujak sifao bua bengkoang, göna, apel, marimbe, samba. Gitö mbala no sambua gangolifa gitö simaha sibai sitola labali'ö hamo papain soguna ba niha he göi ba industri. Ba dalu-dalu moroi ba mbulu ndru'u, bala andre tola ba wanaha fökhö kanker,[13] sembelit, kesehatan mata.

Fangoguna'ö hunö mbala (Manfaat biji papaya) bulö'ö

Dokter Wahyu Triasmara no ifatunö wa hunö mbua mbala tola möi famadöhö ngawalö wökhö sitobali antioksidan ba ndro niha sitola mangadogo-dogo'ö kolesterol faoma LDL, faoma modou'ö kadar HDL (lipoprotein densitas tinggi). Hunö mbua mbala so khönia misa zanga'asogö (efek hipolipidemia) soguna ba wo terapi hiperlipidemia ni'a'asogö ni'a'asogö kadar (lemak nabati) ma kolesterol ba wa'oya sibai börö ekstrak hunö da'ö so khönia misa alkaloid, flavonoid, tanin, saponin, antrakuinon, faoma antosianin. Molo'ö ya'ia wa hunö mbala andre tola labadu mala'a niha sitobali daulu-dalu la'ohama'ö blender ba lahaogö simane jus, mazui la haogö simane wahaogö tesi ma kofi, moroi ba zi no la'ohama'ö.[14]

Föla ba fökhö (Hama dan Penyakit) bulö'ö

Tungö (Virus) bulö'ö

Fökhö mbala simane Papaya ringspot virus ya'ia da'ö tungö samakiko sinanö bala ba Florida. Tandra si'oföna nano göna tungö da'a, tola tefaigi moroi ba mbulu sawuyu-wuyu si no aleu ma a'usö aefa da'ö löhadöi ma lö'oroma nuo mbulu. Bulu si no göna föla da'a, tola hulö zakhozi, ba oi tekörö. Ba lua-luania, bala da'a fa'auirinia mangö'ö-ngö'ö ma tola lawa'ö ia kö'öfö. Tungö ma föla andrö ba oroma ba mbulu mbala si no göna hulö so lahe-lahe sogowulo-wulo misa khönia. Si no göna föla tola möi fa ambo sökhi mbuania. Ba ndröfi si 2010, lala wo laŵa föla ma tungö zinanö dandrö ya'ia da'ö rekayasa genetik.[15]

Motalimbo (Jamur) bulö'ö

Talimbo antraknosa no la'ila niha so fakao bala, bua mbala si no asoso. Fökhö mbala da'a tola lafareso moroi ba wa'ide-ide, hulö so zola'a-la'a mbuania sasoso. Ba arara manö ba no aitö, irege raso mbunia löraso-raso.[16]

Gambara (Galeri) bulö'ö

Umbu bulö'ö

  1. Morton JF (1987). "Papaya". NewCROP, the New Crop Resource Online Program, Center for New Crops & Plant Products, Purdue University; from p. 336–346. In: Fruits of warm climates, JF Morton, Miami, FL. Mufaigi me 23 May 2015. 
  2. Enzim Papain Dari Pepaya
  3. Liu Z. et al. 2004. Nature 427:348-352
  4. Urasaki et al. 2002. TAG 104:281-285
  5. "Papaya Varieties". Papaya Australia. 2015. Arsip moroi versi asli irugi 6 February 2016. Mufaigi me 9 December 2015. 
  6. Sagon, Candy (13 October 2004). "Maradol Papaya". Market Watch (13 Oct 2004). The Washington Post. Mufaigi me 21 July 2011. 
  7. Siar, S. V.; Beligan, G. A.; Sajise, A. J. C.; Villegas, V. N.; Drew, R. A. (2011). "Euphytica, Volume 181, Number 2". Euphytica. SpringerLink. 181 (2): 159–168. doi:10.1007/s10681-011-0388-z. 
  8. Borrell. "Papaya genome project bears fruit". ugr.es. 
  9. "Genetically Altered Papayas Save the Harvest". mhhe.com. 
  10. "Hawaiipapaya.com". Hawaiipapaya.com. Arsip moroi versi asli irugi 2015-01-07. Mufaigi me 2013-06-15. 
  11. Ronald, Pamela and McWilliams, James (14 May 2010) Genetically Engineered Distortions The New York Times, accessed 1 October 2012
  12. [1] Archived Maret 31, 2012, at the Wayback Machine
  13. Cegah Kanker, Makan Pepaya
  14. Sikat Racun dan Kolesterol dengan Kopi Biji Pepaya, Tribun Jabar, 3 April 2015, mufaigi me 20 Oktober 2015 
  15. Gonsalves, D., S. Tripathi, J. B. Carr, and J. Y. Suzuki (2010). "Papaya ringspot virus". 
  16. Mossler, M.A.; Crane, J. (2008). "Florida crop/pest management profile: papaya" (PDF). University of Florida. Arsip moroi versi asli (PDF) irugi 30 June 2017. 

Faigö göi bulö'ö

Khai-khai baero bulö'ö