Evolusi no sambua nifotöi proses wa'atebulö fefu zauri ba gulidanö si no ahou sibai wa'aluania irege tenga ngaotu ba hiza ngahö-ngahönö fakhe wa'ara. Ba mböröta me ibörötaigö wangoguna'ö wehede andre Charles Darwin, proses andre lafotöi na sa teori, andrö asese laŵa'ö ia teori evolusi. Ba hiza ma'ökhö no oya sa'ae nifotöi bukti ilmiah he ba bidang biologi, antropologi, geografi, btn. irege no tobali ia tenga ha teori sa'ae.

No ara la'osisi'ö ira ere biologi hadia ia nifotöi biologi evolusioner. Ba hiza awena tebörögö teboka wangera-ngera niha me isura mbukunia Charles Darwin sotöi On the Origin of Species niraka me ndröfi 1859.

Eu wa'auri molo'ö fangera-ngera Darwin (Bromley 29 Juni 2019). Fefu zaliŵa-liŵa ba danö no manga'ali moroi ba zi sambua töla, hulö fefu ndraha si tumbu moroi ba döla, ba ndraha-ndraha sigide-ide moroi ba ndraha-ndraha segebua

Börötania bulö'ö

Teori Darwin bulö'ö

Teori evolusi no sambua lala wangera-ngera nifa'anö Charles Darwin, samösa sangosili geologi (li Indonesia peneliti geologi) ba biologi (sangosili fefu zauri ba gulidanö). Iŵa'ö Darwin wa fefu zauri ba gulidanö iada'a töra-töra gurifö no tumbu moroi ba zaliŵa-liŵa tanö bö'ö nifotöi böröta gaurifö fefu (li Inggris: common ancestor).[1]

Heŵa'ae lö niŵaö Darwin wa niha no manumbu moroi ba mba'e, aefa tohare zurania On The Origin Of Species tebörögö niha wanguma'ö wa na la'o'ö mbua wangera-ngera nisura Darwin andrö si lö tola lö'ö aekhu ita ba wanguma'ö wa niha no manumbu moroi ba mba'e.

Ba hiza sindruhunia tenga da'ö niŵa'ö Darwin. Tola manö wa so na sa zaliŵa-liŵa ba danö tanö bö'ö, ba moroi ba da'ö mangali mba'e ba niha. Fefu zaliŵa-liŵa ba danö no oi fakhai hulö döla geu ba ndraha-ndrahania. Fefu ndraha tumbu moroi ba döla geu. Moroi ba ndraha segebua tumbu ndraha-ndraha sigide-ide.

Aefa da'ö molo'ö Darwin haniha zabölö da'ö zofozu, tenga ba wa'abölö mboto (ma laŵa'ö ba khöda, haniha zabölö tesu da'ö zanau gölö) ba hiza ba wa'onekhe. Heŵa'ae mo'amböta samösa gurifö ma niha ba wa'abölö mboto, na onekhe-nekhe ia tola mofozu ia. Da'ö nifotöi positive eugenics ba li Inggris.

Eluahania fefu zaliŵa-liŵa ba danö ni'ilada ma'ökhö tola mofozu ira börö wa'onekhera. Oya sa zaliŵa-liŵa ba danö si no ahori mate, hatö duriara nirongoda ma'ökhö.

Fanema'ö bulö'ö

Niha Keriso bulö'ö

Börö teori evolusi andre ato niha sanguma'ö wa tenga ni'a'azökhi Lowalangi gulidanö andre ba fefu zaliŵa-liŵa ba detenia. Tola manö la'oguna'ö mbua wehede simanö samösa niha na lö mamati ira khö Lowalangi. Ba hiza lö sala na taŵa'ö göi wa Lowalangi zamazökhi töla geu evolusi andrö, moroi ba da'ö oi manga'ali fefu zaliŵa-liŵa ba danö.

Baero da'ö tola taŵa'ö, te lö na sa la'ila ira satuada sanura Mbuku Ni'amoni'ö wa ulidanö andre itugu tumbu ba manöi (molo'ö goi-goi fisika, manöi-nöi manö na sa wa'ebolo mbanua si yaŵa andre i'otarai me te'agamaöi ia ba nifotöi Big Bang).

Lö na sa ibe'e khöra wa'onekhe-nekhe wangila simanö So'aya si mane ni'ila ndra sangi'ila ba fisika ma'ökhö. Fefu zi tola laŵa'ö me luo da'ö ya'ia wa fefu hadia ia zi so andre no nifazökhi Lowalangi (fao ba da'ö fefu ni'a'azökhi Lowalangi ba ginötö big bang). Balazi Lowalangi hewisa lala wamazökhi-Nia ulidanö ba banua si yaŵa andre, ba tenga dali wamati hewisa lala andrö. Duma-dumania faduhu ba dödöda wa badagahe no nifazökhi ba pabrik, heŵa'e lö aboto ba dödöda hewisa lala wamazökhi ya'ia (no fabö'ö-bö'ö molo'ö pabrik ba teknologi).

Aefa da'ö molo'ö Mbuku Ni'amoni'ö i'a'asogö gulidanö ba gofu hadia ia Lowalangi fitu ngaluo wa'ara. Na sindruhu niŵaö ndra sangi'ila ba fisika no mege yaŵa, wa banua si yaŵa manöi-nöi na sa, ba tola manö wa lö na sa tarugi ngaluo si fitu wanga'asogö ulidanö si mane nisura ba Zura Moze si sara. Tola manö sa wa awena na tarugi ngaluo si önö, ya'ia da'ö inötö wanga'azökhi niha.

Umbu bulö'ö

  1. Darwin, Charles, 1809-1882. (2006). On the origin of species by means of natural selection, or, The preservation of favoured races in the struggle for life. Dover Publications. ISBN 9780486450063. OCLC 62857845. n. 102