Fanunu Fandru no töi luo wa'atumbu Yesu ma nifotöi luo Natal ni'oguna'ö niha ba Danö Niha. Na omasi ira laŵaö Ya'ahowu Hari Natal ba laŵa'ö Ya'ahowu Wanunu Fandru. Ba li Jerman latötöi ia Weihnacht, eluahania bongi solakhömi. Fangowai Natal khöra ba da'ö lamane Frohe Weihnacht, eluahania ya'omuso dödö börö mbongi solakhömi. Ba li Inggris latötöi ia Christmas ba fangowai Natal Happy Christmas. Baero da'ö so göi wangowai Merry Christmas sasese te'oguna'ö ba Amerika Serikat, bahiza ato niha ba Britania Raya si lö omasi wanguma'ö merry Christmas, börö me lafakhai merry Christmas faoma femanga ba famadu si töra (fa'amabu-mabu) ba ginötö Natal.

Böröta Wanunu Fandru bulö'ö

Lö ta'ila sibai hewisa mböröta Wanunu Fandru ba Danö Niha. Ba hiza tola tamane börö me solohe agama Niha Keriso ba Danö Niha no falito moroi ba Jerman, si lö tola lö'ö ya'ira zamörögö wangowasaini wa'atumbu Yesu andrö.

Tebörögö wamesindro eu (Tannenbaum ba li Jerman ma pohon pinus ba li Indonesia) nifogaba-gaba ba ginötö wangowasaini Wa'atumbu Yesu me ndröfi 1492.[1] I'otarai da'ö itugu ato niha samesindro eu andre tobali ia eu Natal ma ba li Jerman Weihnachtsbaum, töra-töra börö me ifaraou göi Martin Luther, samörögö Gereja Protestan, wamogaba-gaba eu Natal ba ginötö watomesa Natal andrö.[2][3]

 
Eu Natal ba St. Christopher's Place, London (Desember 2019)

Eu Natal andrö lafogaba-gaba faoma karate so la'a-la'a ba faoma lili. Baero da'ö ba gotalua ndra Niha Keriso so hada wanunu lili (fandru) ba ginötö Adven si öfa migu wa'ara, i'otarai sara lili ba migu si föföna, dua lili ba migu sidua, tölu lili ba migu sitölu ba afuriatania öfa lili si'öfa. Fanunu lili andre no tobali lala wangoroma'ö wa fe'aso Yesu andrö hulö haga situgu ara ba itugu ebua.[4] Haga fondrege ebua oroma ia ba ginötö Wangowasaini Wa'atumbu Yesu me latunu oya lili ba zifasui eu Natal no mege. Haga sebua andrö no duma-duma Keriso si no tobali haga gulidanö.

Me la'ohe hada andre ba Danö Niha ira tenge-tenge Zo'aya, lö lasöndra wangali wehede Natal. Andrö wa laŵaö manö Fanunu Fandru, ya'ia da'ö fanunu lili ma zui fandru si tobali duma-duma Yesu si no Haga Gulidanö Sindruhu. Moroi na laŵaö Ya'ahowu Ngaluo Natal ma zui Ya'ahowu Luo Wa'atumbu Yesu, laŵaö manö niha Ya'ahowu Wanunu Fandru.

Hada Watomesa Fa'atumbu Yesu bulö'ö

Baero hada wanunu fandru so göi hada nifotöi nahia Natal ma ba li Indonesia kandang Natal. Hada andre no ibörögö Fransiskus Asissi ba Italia.[5] Ba hada andre nifogaba-gaba ba no sambua kandra nahia wamaliaro ono mbiri-biri ba Mbetilekhema me föna. Ba da'ö te'oroma'ö hewisa wa'atumbu Nono Lowalangi andrö ba gulidanö, me iröi nahiania moroi si yaŵa ba itörö lala wa'anumana niha (faigi Yohane 1).

 
Nahia Natal ba Gereja St. Edmund, Beckenham, London (Desember 2017)

So na sa hada tanö bö'ö si mane Sinter Klas[6] ba Father Christmas[7] ba tanö bö'önia na. Ba hiza ba ginötö ma'ökhö hada-hada wanunu fandru si bohou andre si tohare khöda töra-töra moroi ba Amerika Serikat abölö tobali ia lala ba wowöli ngawalö gama-gama ba buala (li Indonesia konsumerisme ma komersialisasi). Gama-gama ba buala andrö (itaria buala sebua böli) oi lafa'oli niha barö geu Natal. Eluahania tobali da'a lala wangoroma'ö okhöta. Andrö wa ifarou niha Keriso ba zi sagörö ulidanö Paus Fransiskus "wolaŵa haga konsumerisme si oi humaga gofu heza ia ba ginötö Natal".[8]

Ba danö Eropa asese ta'ila niha si möi mangandrö föna kandra Natal andre. Tandra da'ö wa gaba-gaba nifazökhi ba da'ö fagöna ba geluaha wangowasaini luo wa'atumbu Yesu, si lö irai ta'ila lalau niha na möi ira wamaigi-maigi eu Natal. Baero da'ö ba Eropa lafasindro ba lafogaba-gaba göi geu Natal ba nomora he niha samati ba he göi niha si lö mamati (li Indonesia ateis) ma zui niha solo'o agama bö'ö, börö me eu Natal andrö ha gaba-gaba (li Indonesia dekorasi) ba tenga tandara wamati. Bahiza ha Niha Keriso zamazökhi kandra Natal ba nomora.

Ba li bö'ö bulö'ö

Ba li Jerman lafotöi luo wa'atumbu Yesu Weihnacht, eluahania bongi solakhömi. Ba li Inggris lafotöi ia Christmas, moroi ba wehede Christ eluahania Keriso, ba fehede Mass eluahania fangowasaini femanga gö ni'amoni'ö (sasese latötöi misa ma ekaristi bakha ba Gereja Katolik). Laŵaö da'a börö me la'owasaini wa'atumbu Yesu andrö bakha ba misa fondrege solakhömi ba zi bongi 24 Desember. Ba danö Eropa bö'ö lafotöi ia Natal, nihalö moroi ba li Latin natalis, eluahania no tumbu.

Umbu bulö'ö

  1. Stadtarchiv Straßburg, Liebfrauenwerk Bestand 1 OND 85 f°92v, niraka bakha ba Bulletin de la Cathédrale de Strasbourg, XXVII, 2006, nga'örö 95. (Li Jerman)
  2. The Christmas Tree bakha ba The Journal of Education. Vol. 84, Nr. 22, 14 Desember 1916, nga'örö 598–599, JSTOR:42807952 (Li Inggris)
  3. Theodor Fontane, Quitt bakha ba Theodor Fontane, Sämtliche Romane, Erzählungen, Gedichte, Nachgelassenes, WBG, Darmstadt 2002, Bd. 1, nga'örö 411. (Li Jerman)
  4. Adven, id.wikipedia.org, (Li Indonesia)
  5. Geschichte, de.wikipedia.org, (Li Jerman).
  6. Sinterklaas, en.wikipedia.org, (Li Inggris).
  7. Father Christmas, en.wikipedia.org, (Li Inggris).
  8. Paus Fransiskus kritik konsumerisme jelang natal, tempo.co, mufaigi me 23/11/2023, (Li Indonesia).