Gowirio (töi ilmiah Manihot esculenta, li Indonesia ubi kayu, ketela pohon ma zui singkong) no sambua zinumbua sadogo-dogo töla ba soya ndraha sauri ba mbolokha tropis faoma subtropis[1] moroi ba soi Euphorbiaceae. Ŵa'ania egesolo da'ö zi tobali tuho gö same'e karbohidrat ba bulunia tobali bulugeu (li Indonesia sayur). Gowirio andre auri sibai ia ba danö ba Danö Niha ba lö akao sibai dödö niha wananö ya'ia me lö moguna sibai khönia wo'ofösi ma fondrorogö ya'ia. Fananö ya'ia göi no aoha sibai, ha moguna latanö dölania. Oya ngawalö gö si tola mufa'anö moroi ba gowirio, so nirino, nifufu, nibogö ba so göi nisano, ba tola tobali ia garufu, ba tobali hamo göi.

Töla ba Ŵa'ania bulö'ö

Fa'alaŵa gowirio tola irugi irugi 7 m, si lö farege sibai ndrahania. Ŵa'a sanau si fao fa'oya ŵa'a si faraha, idugu ara mangebua ŵa'ania tobali gowirio si tola tobali börö gö. Fa'esolo gowirio tola ikhamö 2-3 cm wa'awe'e-we'enia (li Indonesia diameter), fa'anaunia tola 50-80 cm molo'ö hewisa wananö ya'ia. Ösinia afusi bahiza so göi zaruzö-ruzö. Gowirio andre lö ara obou heŵa'ae labe'e ia ba lamari esi. Oroma na ibörötaigö obou ia, möi baero khönia nidanö sowuge'e si tobali langu ba niha simanga ya'ia.

Ŵa'a gowirio no möi umbu si sökhi ba mboto niha me oya khönia karbohidrat bahiza lö hadöi bakha khönia protein. Umbu protein si sökhi tesöndra ba mbulunia me so khönia nifotöi asam amino metionina.[2]

Waö-waö Gowirio bulö'ö

Fa'amuzaewe Gowirio bulö'ö

Si oföna sibai lasöndra niha Manihot esculenta andre ba Amerika Selatan aefa da'ö labali'ö ia sinanö niha ba Brasil faoma Paraguay me arakhagö fulu ribu fakhe si lalö. Sinanö gowirio ni'ilada ma'ökhö no tesöndra auri ba ndru'u ba Brasil Selatan. Oya ngawalö Manihot sauri ba ndru'u, ba sindruhunia fefu ira tola tobali sinanö. Heŵa'ae simanö, fananö niha gowirio oya tesöndra ba budaya Maya si so ba Meksiko ba ba El Salvador.

Fa'oya gowirio si tobali ngawalö gö ba ndröfi 2004 no ikhamö 192 juta ton. Fondrege oya ba Nigeria, ikhamö 52,4 juta ton, itete ia Brasil 25,4 juta ton. Aefa da'ö Indonesia 24,1 juta ton, ba itohugö Thailand 21,9 juta ton (FAO, 2004).[3] Sabölö oya ba mbanua Afrika 99,1 juta ton faoma ba Amerika Latin awö Karibia 33,2 juta ton.

Ba Hindia Belanda bulö'ö

Tebörögö latanö niha gowirio ba Indonesia (me luo da'ö tefotöi Hindia Belanda nasa) si tobali börö wangalui ba ndröfi si 1810,[4] heŵa'ae no irugi danö Asia gowirio me ngaotu fakhe si-16, ni'ohe ndra niha Portugis, nihalöra moroi ba Brasil. Molo'ö Haryono Rinardi, ba ginötö andrö göi la'ohe gowirio andre niha Portugis ba danö Maluku, Indonesia.[5] Tola mubasi gowirio gofu hawa'ara moguna, börö da'ö "asese laŵa'ö wa gowirio andrö no halasa wangöna barö danö".[5]

Ara ma'ifu ginötö irege muzawili gowirio misa ba mbanua bö'ö simane ba Jawa. Molo'ö nidunö-dunö labörögö wananö gowirio ba sambua kabupaten ba Jawa Timur ba ndröfi 1852. "Bupati andrö si no samösa genoni wamatörö, lötolalö'ö mame'e duma-duma ba tobali sondrönia'ö wananö gowirio. Na lö ilau da'ö ba lö lala wa faduhu dödö niha mbanua khönia," nisura Pieter Creutzberg ba J.T.M. van Laanen bakha ba mbuku Statistik Ekonomi Indonesia.[6]

Hiza ofeta 1876, simane si no la sura H.J. van Swieten, kontrolir ba Trenggalek, ba mbuku De Zoete Cassave (Jatropha janipha) si no la haogö ma la'oya'ö me döfi si 1875, gowirio ambö la'ila ba mbanua tanö bö'ö ba danö Jawa ba hiza ba mbanua tanö bö'ö no oya sibai zi no latanö. Ba no oya manolo niha mbanua moroi ba wananö gowirio andre meluo da'ö," simane si no la halö ma lafatunö ba Creutzberg faoma van Laanen. Ofeta döfi si 1875, simanga gowirio ba mbanua Jawa lö nasa ato sibai. Ba bamböröta abad ke-20, no tedou sibai wa ato zimanga ya'ia. Ba idugu ato zananö ba mbanuara misa. Inönö me no la fazaewe gangombakhatö wa ono mbanua ena'ö mananö sinanö gowirio.

Ba hiza idugu ato zananö gowirio andre ba mbanua Jawa. Meluo da'ö abölö oya zananö gowirio moroi ba zananö fakhe. "Gowirio tobali sinanö ma famolala gö somasi niha mbanua," simane nisura Marwati Djoened Poesponegoro faoma Nugroho Notosusanto ba mbuku Sejarah Nasional Indonesia V. Ofeta ma'ökhö, gowirio no tobali sanolo tuho gö tenga ha ba Indonesia ba mbanua bö; ö misa ba zi sagörö ulidanö. Gowirio no tuho gö sitölu aefa wakhe faoma rigi padi-padian , jagung.

 
Gambara fabiri hamo gowirio (Pabrik Tapioka Kedung Kawung Cikalahang milik firma Goan Goan & Co, Cirebon, Jawa Barat (tahun tidak diketahui)

Hindia Belanda no irai tobali soi sama'ohe'ö pernah hamo moroi ba gowirio nifotöi tapioka sebua ba zisagörö ulidanö. Ba mbanua ba Jawa no oya sibai tefasindro fabiri sangahaogö ngawalö zifakhai ba gowirio. Simane ba mbuku Handbook of the Netherlands East Indies, ba ndröfi si 1928 tesura bada'ö wa 21,9% nihaogö hamo gowirio ma tapioka ni fa'ohe'ö ba Amerika Serikat, 16,7% si numalö Inggris, 8,4% ba Jepang, ba aefa da'ö 7% ni fa'ohe'ö ba Belanda, Jerman, Belgia, Denmark faoma Norwegia. Sito'ölönia hamo moroi ba gowirio andre labali'ö famaruka Nibali'ö famalemba lem faoma permen karet, fabiri tekstil ba furniture.

SampeuTemplat:Cn töi gowirio ba mbanua Jawa Barat. Töi "ubi kayu" ma "ketela pohon" la oguna'ö ba wanötöi ya'ia ba li Melayu molo'ö fefu niha. Töi "ketela" moroi ba mböröwa wehede Portugis ya'ia da'ö "castilla" (labaso "kastiya"), börö me sinanö da'ö ni'ohe niha Portugis ba Castilla (Spanyol).

Fangehaogö bulö'ö

Gowirio tola mu'a ataha (ni'enata). Oya khönia hamo nifotöi pati (li Indonesia tepung kentang) ba so ma'ifu gulo nifotöi glukosa irege rasonia ami-ami ma nami-namitö. Bahiza itaria na ara lataba ia, glukosa andrö tobali langu ba na itugu ara tobali ia nifotöi asam sianida (HCN). Sianida andre zame wa afeto ia.

Gowirio sami-ami nasa so khönia bakha 20 mg HCN ero kilogram. Na no lataba ba tobali afeto ia, no so sa'ae khönia töra 50 kali wa'oya langu sianida no mege. Bahiza na larino ia alö wa'oya langu andrö.

Moroi ba hamo gowirio tola lafazökhi nifotöi tepung tapioka ba li Indonesia (kanji).

Fangonuna'ö bulö'ö

Oya lala wondrino gowirio, so nirino ba nidanö kafu, so nibali'ö fangali gowi balandra (li Indonesia kentang), ba tola göi tobali ia famalala gö. Hamonia tola tobali fangali hamo darigu, si sökhi ba niha sofökhö na la'a ngawalö gandru (fökhö nifotöi alergi gluten).

Gizi bulö'ö

Ero 100 gram gowirio so khönia bakha:[7]

Ba mbulunia, sasese tobali bulugeu ba gö Sunda faoma Padang, so ngawalö nutrisi simane ba da'a tou:

Nutrisi Satuan Kadar
Protein gram 6.8
Kalsium mg 165
Fosfor mg 54
Besi mg 2.0
Vitamin A IU 11000
Vitamin C mg 275

Ngawalö Gowirio bulö'ö

Nami-namitö ma zui afeto (no so bakha langu) gowirio mangawuli ba wa'oya khönia bakha asam hydrocyanic. No la ila niha wa ero sakilo gowirio sibohou la deha so khönia bakha 50 miligram asam hydrocyanic.

Ma'ökhö so fulu 10 ngawalö zinanö gowirio. Si fulu ngawalö da'ö tobagi dombua ngafu, ya'ia da'ö gowirio nitanö tobali börö gö, ba gowirio nitanö soguna ba industri.

Ngawalö gowirio si tobali börö gö:

  • N1 Mekarmanik
  • Adira 1
  • Malang 1
  • Malang 2
  • Darul Hidayah

Ba gowirio nitanö soguna ba industri:

  • N1 Mekarmanik
  • Adira 2
  • Adira 4
  • Malang 4
  • Malang 6
  • UJ 5
  • UJ 3

Gowirio nitanö tobali börö gö no odo'ö-do'ö ia ba fa'oya khönia HCN ambö moroi ba zi 50 miligram ero sakilo ba lö hadöi khönia fa'afeto. Na gowi nitanö soguna ba industri ero sakilo ia ba tola musöndra 0,6 gram gowirio ni'oköli'ö soguna ba industri.

Ngawalö danömö gowirio fondrege zi sökhi si no ifareso Kementrian Pertanian ya'ia da'ö Adira 1, Adira 2, Adira 4, Malang 1, Malang 2, Darul Hidayah, Malang 4 ba Malang 6.

Fehede si fakhai bulö'ö

Singkong töi ba Jawa Barat sifagölö gowirio ba Danö Niha. Töi "ubi kayu" faoma "ketela pohon" la oguna'ö ba li bahasa Melayu ma'afefu . Töi "ketela" molo'ö böröta wehede ma etimologi nihalö ba mbörö wehede "castilla" (labaso "kastilya"), börö me gowirio andre ni ohe Portugis faoma Castilla (Spanyol).

Ba wehede bö'ö simane, bahasa Jawa lakaoni faoma pohung, bahasa Sangihe bungkahe, bahasa Tolitoli ba li Gorontalo kasubi, bahasa Sunda sampeu, ba Li Niha : GOWIRIO.[8]

Umbu bulö'ö

Umbu zato bulö'ö

  1. FAO, June 2003 cassava market assessment Archived 2007-11-24 at the Wayback Machine, 2003
  2. Cereda, M.P. and Mattos, M.C.Y. (1996). "Linamarin - The Toxic Compound of Cassava". Journal of Venomous Animals and Toxins (online) 2 (1), 6-12; ISSN 0104-7930 [1]

Umbu si tefaudu bulö'ö

  1. Lafotöi bolokha tropis danö si so gamaudu khatulistiwa i'otarai 23°26' möi yöu ba irugi 23°26' möi raya
  2. "Ketela Pohon", id.wikipedia.org, mufaigi me 1 Maret 2021
  3. FAO. 2004. Global Cassava Market Study, Rome
  4. Payer, M. HBI weltweit. 5.3. Zur Geschichte Indonesiens. Edisi 1997-03-18. Mufaigi me 18 Mei 2007. (Li Jerman)
  5. 5,0 5,1 Haryono Rinardi, Politik singkong zaman kolonial, Masyarakat Indonesia Sadar Sejarah, 2002, nga'örö 44-45. ((Li Indonesia))
  6. Pieter Creutzberg, J.T.M. van Laanen, Kustiniyati Mochtar, Sejarah statistik ekonomi Indonesia, Jakarta, Yayasan Obor Indonesia 1987. ((Li Indonesia))
  7. "kadar gizi". Arsip moroi versi asli irugi 2022-01-03. Mufaigi me 2021-03-01. 
  8. Ketela Pohon, mufaigi me 1 Maret 2021

Khai-Khai Baero bulö'ö