Ndriwo ma Diwo no fehede ni'oguna'ö niha ba Danö Niha sifakhai ba nagole si tobali faosatö gö na manga niha.[1] Nagole andre tola nagole mbawi, manu ma i'a ba tanö bö'önia. Me föna ha ŵaraö so ndriwo me lö lala wangirö'ö ya'ia. Ha i'a soköli zi tola la'irö'ö ara ba nomo ba tobali ndriwo sasese so ba mbanu-banua misa. Baero da'ö awena so ndriwo, ha na la'odödögö wanaba manu ma zui bawi ba urifö bö'ö. Ma zui na so walöŵa ba owasa bö'ö ba mbanua.[2] Na ambö wemanga nagole ba mo'amböta ba mboto nifotöi zat besi. Lö ta'ila na da'ö göi mbörö wa asese so wökhö nifotöi anaemia ba Danö Niha me föna, ya'ia na lö döla-döla, adogo-dogo hanu-hanu ba manimba-nimba dödö. Ba ginötö iada'a ta'ila wa heŵa'ae lö manga ndriwo ma nagole niha, tola te'a'asogö nifotöi zat besi soguna ba mboto na tobönö la'a nandröta, toru, höwa, ngawalö harita ma zui ngawalö mbulu-geu sowuge'e bö'ö.

Nagole mbawi nisala sami sibai.

Eluaha wehede ndriwo bulö'ö

Me föna so tölu faosatö gö ba Danö Niha: gowi, ndriwo ba bulu-geu. Ba hiza i'otarai me tebörögö wananö fakhe ba ginötö wamareta Presiden Soeharto itugu laröi wemanga gowi niha irege hatö fakhe duho gö ni'ara. Börö da'ö faosatö gö no tobali: fakhe, ndriwo ba bulu-geu.

Ndriwo no fefu gö moroi ba nagole. Eluahania ndriwo andrö tola nagole manu, bebe, bawi, zökha, gi'a ba tanö bö'önia. Ba hiza lö asese manga nagole mbebe, zökha, gi'a ba tanö bö'önia niha ba Danö Niha me föna. Börö da'ö na laŵaö ndriwo si lö tola lö'ö ba dödöra nagole manu ba ma zui nagole mbawi.

Ba ginötö iada'a no oya wamalala gö tanö bö'ö si tobali ndriwo si tola la'öli ba zogale. Töra-töra niha si toröi ba zahatö ba ngai nasi ma zui sahatö ba fasa segebua si mane ba Gunungsitoli, Telukdalam ba ba mbanua tanö bö'ö. Heŵa'ae si manö, ato na sa niha ba Danö Niha samakhai ndriwo faoma nagole mbawi ba nagole manu na laŵaö, "He sibaya, hadia so ndriwoda khöu?". Si lö taya ba wangi'ila niha ba Danö Niha, wa ndriwo andre, tola göi moroi ba nösi nidanö simane, uro, hambae, baeŵa, ba tanöbö'önia.

Guna wemanga nagole ba mboto bulö'ö

 
Ngawalö dandra-tandra wökhö anemia ba li Inggris

Moguna sibai ba mboto wemanga nagole, börö me tesöndra oya nifotöi protein, vitamin ba mineral bakha ba nagole. Duma-dumania moguna khö mboto nifotöi zat besi,[3] sambua mineral si so ba nagole. Zat besi andre hulö moto sanörö-nöröi fefu ndroto-ndroto mbotoda ba wolohe nifotöi oksigen soguna sibai ba ndro. Börö da'ö niha so'amböta zat besi tola göna ia fökhö nifotöi anaemia:[4] oi manö lö döla-döla, adogo-dogo hanu-hanu, mamözi-mözi dödö ba mo'amböta la'a-la'a guli.

Töra-töra ba ginötö me mangebua ndraono si mane ba ndröfia zikola SMP irugi SMA ma zui ba ginötö irugi mbaŵa ndra alawe (mangahori ndro) moguna sibai zat besi. Na lö lala wamönösi ya'ia faoma nagole ma zui fangali nagole si mane nitutunö sitou, moguna la'a onönöa zat besi nifotöi suplemen ba li Indonesia si tola la'öli ba fasa ma zui ba apotik.

Ba hiza moguna tetöngöni wa ena'ö tola tahalö suplemen si lö tola lö'ö tafahuhuosi khö doto, börö no ide-ide sibai zu'a-su'ania (8,7mg ero ma'ökhö na iramatua ma 8,7mg-14.8mg na ira alawe). Na töra wanga'ida suplemen zat besi, eluahania töra dosi (kelebihan dosis ba li Indonesia) ba tola so wökhö tanöbö'ö simane lö möi baero nösi dalu (sembelit ba li Indonesia), mofökhö, umuta ba fökhö dalu ma na'i fa'amate töra-töra ba ndraono.

Su'a-su'a wemanga nagole bulö'ö

 
Oya zat besi bakha ba mbulu höwa, börö da'ö tola tobali ia fangali ndriwo/nagole na lö lala wemanga nagole.

Ba hiza fanofuda, ha wa'oya moguna mu'a nagole ena'ö obönö zat besi bakha ba mbotoda? Na molo'ö su'a-su'a nisura ba da'e[5] ba moguna manga 50g nagole manu ba 70g nagole mbawi ero ma'ökhö. Eluahania na sakali samigu mu'a 250g - 500g nagole no tola obönö zoguna ba mboto.

Töra moroi ba da'ö lö sala, ba hiza itugu töra wemanga nagole itugu alio göi we'aso wökhö si mane nifotöi kanker, ya'ia da'ö na so nagole sanöi-nöi manö irege ebua bakha ba mbotoda (tumor ganas).

Fangali nagole bulö'ö

 
Oya zat besi göi bakha ba nandröta, börö da'ö tola tobali ia fangali nagole na lö lala wemanga nagole.

Tenga ha ba nagole tesöndra zat besi andrö. So göi zat besi bakha ba gö si mane nandröta, toru, höwa, ngawalö harita ba ngawalö mbulu-geu.[6] Eluahania na so wamalali-lali ngawalö gö, itaria nagole ba itaria fangali nagole andre ba tola so wa'abönö zat besi soguna ba mboto irege lö göna fökhö anemia ma zui kanker niŵa'ö moroi yaŵa no mege.

Umbu bulö'ö

  1. Itaria la'ali ndriwo ba li Indonesia faoma hidangan pencuci mulut (li Inggris dessert). Lö faudu wamo'elua andrö, börö me ndriwo tenga ha onönöta ba hiza faosatö gö samösa. Andrö laŵa'ö ba li Niha, Ilau mamodiwo ma mamondriwo ndra sibayania. Ta'ila wa mamondriwo ba da'a tenga sara gae, sambua gulo-gulo ma es krim si to'ölö latötöi dessert ba li Inggris. Mamondriwo eluahania mame'e ö si no farahu ba wame'e sumange sifao nagole mbawi ma zui nagole manu.
  2. Ma'ökhö me no so lamari sokafu (li Indonesia lemari es ma asese laŵa'ö ia kulkas, tola la'irö'ö nagole andrö, irege tohöna ndriwo gofu hawa'ara omasi niha wemanga ya'ia.
  3. BBC Good Food, Spotlight on... high-iron
  4. NHS, Iron deficiency anaemia
  5. BBC Good Food, How much meat is safe to eat?
  6. BBC Good Food, Spotlight on... high-iron